Еуразияшылдық идеясы тарихи түсінік ретінде

§45. географиялың орны. еуразияның зерттелуі | 7 сынып «гография материктер мен мұхиттар» кітабы | учебники по географии

Еуразиялық экономикалық одақ: оның қазақстан үшін маңызы

Еуразияшылдық идеясы тарихи түсінік ретінде

Содержание

§45. географиялың орны. еуразияның зерттелуі | 7 сынып «гография материктер мен мұхиттар» кітабы | учебники по географии
Еуразиялық экономикалық одақ: оның қазақстан үшін маңызы
Еуразияшылдық идеясы тарихи түсінік ретінде

Материктермен танысуды Жер шарындағы аса ірі материк — Еу- разиядан бастаймыз, өйткені бүл материкте біздің Отанымыз Қазақстан орналасқан. Еуразияның табиғат жағдайларының алуантүрлілігімен алдымен танысу арқылы басқа материктердегі табиғат заңдылықтарын жете түсінуге, оларды өзара салыстыруға мүмкіндік аласыңдар. Сонымен қатар бүл алып материкте Жер шары халқының ³/₄-і, яғни 5 млрд-қа жуық халық түрады.

Еуразия — дүние жүзіндегі ең ірі материк. Оның ауданы аралдары- мен қосып ееептегенде 54 млн км² астам, қүрлықтың ^х/ бөлігіне сәйкес келеді. Еуразияны екі дүние бөлігі — Еуропа менАзия қүрайды.

Материктің табиғат жағдайларының алуан түрлілігі оның ауданының үлкен болуымен түсіндіріледі. Бұл мынадай табиғат ерекшеліктерінен көрінеді:

• Дүние жүзіндегі ең биік тау шыңы — Гималай тауындағы Джомолунгма шыңы, оның биіктігі 8848 м;

• Жер шарындағы теңіз деңгейінен ең төмен орналасқан жер Арабия түбегінің солтүстік-батысындағы Өлі теңіз орналасқан Гхор ойысы. Оның деңгейі — 403 м;

• Жер шарындағы ең үлкен түбек — Арабия, оның ауданы 3 млн км² артық;

• Солтүстік-Шығыс Сібірдегі -7ГС температура тіркелген Оймякон елді мекені солтүстік жарты шардағы суықтық полюсі болып табылады;

• Ыстық әрі аптапты Үндістандағы Тар шөлінде 53°С температура байқалған;

• Жер шарындағы жылдық жауын-шашынның ең көп түсетін ауданы — Гималайдың

оңтүстік-шығыс беткейіндегі Черапунджи елді мекені, мұнда жылына 12 000 мм-ден артық жауын-шашын түседі;

• Аса құрғақ, аптапты Арабия түбегінің оңтүстігінде жылдық жауын-шашын мөлшері 15 мм-ден де аз;

• Жер шарындағы ең үлкен көл — Каспий теңізі Еуропа мен Азия аралығында орналасқан, оның ауданы 390 мың км²;

• Жер шарындағы ең терең көл — Байкал көлі Азиялық бөлігінде орналасқан, оның тереңдігі 1620 м;

• Еуразияда солтүстік жартышарға тән барлық климаттық белдеулер мен табиғат зоналары кездеседі;

• Еуразия материгінің жағалауларын барлық мұхит сулары шайып жатыр.

§45. Географиялың орны. Еуразияның зерттелуі

Географиялық орны. Еуразияны қүрайтын екі дүние бөлігі- Еуропа мен Азия арасындағы шартты түрдегі шекара Орал тауларының шығыс етегі, Жайық өзені арқылы Каспий теңізінің солтүстік жага- лауы, Кума-Маныч ойысы мен Азов, Қара теңіздері және Қара теңізді Жерорта теңізімен байланыстыратын бүғаздар арқылы өтеді (Ат- ластағы физикалық картадан қараңдар).

Еуразияның солтүстіктегі шеткі нүктесі — Челюскин мцйісі (77° 43′ с.е. 104°18′ ш.б.) мен оңтүстіктегі шеткі нүктесі — Пиай мцйісі (Г16′ с.е. 103°30′ ш.б.) аралығындағы қашықтық 8000 км. Кейбір аралдар солтүстік полюске таяу орналасса, Малайя архипелагының аралдары экватордан оңтүстікке қарай іГо.е. дейін созылып жатыр.

Материк батыстан шығысқа қарай орасан зор аумаққа созылып жатыр. Батыстағы шеткі нүктесі — Рока мцйісі (38°47′ с.е. 9°34′ б.б.) мен шығыстағы шеткі нүктесі — Дежнев мцйісі (66°05′ с.е. 169° 40′ ш.б.) аралығындағы қашықтық 16000 км-ге жуық. Материктің біраз жері шығыс жартышар аумағынан шығып, батыс жартышарды да қамтиды. Географиялық орнының осындай ерекшеліктеріне сәйкес, материкте солтүстік жартышарға тән барлық климаттық белдеулер мен табиғат кешендерінің толық жиынтығы кездеседі.

Қоныстану және зерттелу тарихы. Адамдардың Еуразия жерін қоныстануы Жерорта теңізі маңынан басталған. Осы жағалауда түң- ғыш географиялық түсініктер қалыптасып, алғашқы географиялық үғымдар жинақталған. География лық үғымдардың ауқымының кеңеюіне біздің заманымызға дейінгі 2500 жылдарда Крит аралын ме- кендеген ежелгі миной халцы негіз салған.Минойлар Египет және Кипр, Сицилия аралдары мен қазіргі Балқан түбегіндегі елдермен сауда қарым-қатынасын жүргізген.

Ежелгі дамыған мемлекет — Вавилонның тұрғындары жан- жағын танып-білу мақсатында Египет, Парсы, Үнді жерлерінде болған. Адамзат тарихындағы алғашқы жазуды ойлап тапқан вавилондықтар тұңғыш рет Жер ғаламшарының шарға үқсас екендігін топшалап, оның 360°-қа тең болатынын анықтады. Вавилондықтардың саз тақталарға сызылған алғашқы география- лықкартасы Британия мұражайында сақтаулы тұр. Сонымен қатар Жерорта теңізін әртүрлі бағытта кемемен жүзіп өткен финикиялықтар Эгей теңізіндегі аралдарды ашып, Гибралтар бұғазы арқылыЕуропа жағалауларына дейін жеткен. Дәл осы кезеңде финикиялықтар өздеріне бұрын белгісіз болған батыстағы жерлерді «эреб», ал шығыстағы бөлікті «асу» деп атаған. Кейіннен бұл ұғымдардың негізінде ежелгі гректер «Еуропа» жэне «Азия» терминдерін қалыптастырған.

Еуразияшылдық идеясы тарихи түсінік ретінде

Ертедегі Үнді мемлекетін мекендеген халықтар да Оңтүстік-Батыс Азия елдерімен қүрлық арқылы да, теңіз арқылы да сауда қатынасын жасаған. Біздің заманымыздың I ғасырында үнділерСуматра мен Ява аралын ашып, қазіргі Индонезия же- ріне қоныстана бастады. Ал малайялықтар жеңіл кемелерімен Индонезия аралдарын түгелге жуық аралап шығып, сауда қатынасын орнатқан. Кейіннен олар Мадагаскар аралын ашып, кейбіреулері тіпті сонда түрақтап қалған.

Еуразия материгіндегі жаңа жерлерді ашуда ежелгі гректердің де қосқан үлесі зор. Олар батысқа және солтүстікке жорықтар жасап, Қара және Каспий теңіздерінің жағалауларын, Дунайжәне Дон өзендерін бойлай жүзді. Ал гректің ержүрек теңізшілері — аргонавтардыц алтын жабағыны іздеп Колхида ойпатына саяхат жасағандығы туралы аңыздар да бар.

Еуропа мен Азияның жағалық бөліктері туралы толық географиялық мәліметтер болғанымен, Азияның ішкі аудандары үзақ уақыт бойы зерттеушілердің өзіне жүмбақ болып келді. Өсіресе жан-жағынан биік тау- лармен қоршалып, үшы-қиырсыз шөлдермен көмкерілген Орталық Азия жерлеріне аяқ басу көптеген ғалымдар мен жиһанкездердің ар- маны болды. Тек XIX ғасырда ғана Орталық Азия табиғатын зерттеу бағытында жүйелі экспедициялар қүрыла бастады. Бүл зерттеулерді жүргізуде орыс саяхатшы ғалымдарының еңбектері ерекше зор. Өсіресе Н.М. Пржевальский басшылық еткен экспедицияның ашқан жаңалығы маңызды болды. Ғалым Орталық Азияда 15 жыл болып, 33 мың км-ге жуық жол жүрген. Сол аймаққа жасаған төрт саяхаты нәтижесінде Н.М. Пржевальский Тибет пен Гоби шөліндегі бірнеше тау жоталарын анықтап, Хуанхэ және Янцзы өзендерінің бастауын тапты. Ғалым қүммен бірге көшіп жүретін Лобнор көлінің табиғат жағдайларын сипаттады. Сонымен қатар көптеген өсімдіктер мен жануарлардың ғылымға белгісіз жаңа түрлерін — жабайы жылқы мен жабайы түйені анықтады. Н.М. Пржевальский саяхат кезінде жүрген жолдарын картаға түсірді, олардың координаты мен биіктігін анықтады, метеорологиялық байқаулар жүргізді, тау жыныстары мен өсімдіктердің бай коллекциясын жинады.

Н.М. Пржевальский Орталық Азияға жасаған бесінші саяхатының бас кезінде қайтыс болды. Ол қайтыс боларының алдында өзін Тянь-Шань тауындағы Ыстықкөлдің жағасына жерлеуді өсиет етіп қалдырған.

Орталық Азия табиғатын зерттеуде орыс ғалымы П.П. Семенов та зор үлес қосқан. Тянь-Шань тауына екі рет саяхат жасаған бүл талым тау жүйесінің шекарасын анықтап, үзақ уақыт осы таудың биік нүктесі деп ееептелетін Хантәңірі шыңын ашқан. П.П. Семенов түң- ғыш рет Тянь-Шаньдағы биіктік белдеулерін ажыратып, қар сызы- ғының мүнда Альпіден әлдеқайда биік жатқанын анықтады. Ғалым Ыстықкөл көлінің ағынсыз түйық, тектоникалық терең көл екендігін де дәлелдеген. Осындай зор ғылыми жетістіктері үшін ғалымның аты- жөніне таудың аты қосарланып берілді. Орталық Азиядағы ірі тау жүйесі, биік шың және мүздың П.П. Семенов-Тян-Шанский есімімен аталады.

1856-59 жылдар аралығында Ресей Географиялық қоғамының тапсыруы бойынша қазақ халқының ағартушы ғалымы Ш. Уэлиханов Орталық Азияның сол кезеңге дейін жүмбақ қалпында қалып келген ішкі бөліктеріне саяхат жасады. Алдымен Тянь-Шань тау жүйесінің Қазақстан мен Орта Азиядағы бөлігін аралаған ғалым Ыстықкөл жағасында болып, одан әрі Қашғарияға аттанған. Қашғарияның алты шаһарына саудагер ретінде жасырын барған Шоқан көптеген көне та- рихи кітаптар, этнографиялық бағалы бүйымдар, тау жыныстарының үлгілерін жинап қайтқан. Ңазақ зерттеушісі болған жерлерін сипат- тап, түрғылықты халықтың түрмыс-тіршілігін дәл бейнелейтін сурет- тер салған, өзі жүріп өткен жерлердің карталарын жасаған.

Орталық Азия табиғатын зерттеу осы кезге дейін жалғасуда. Біздің елімізге көршілес орналасқан осынау ірі аймақтың ашылмаған қүпиялары өз зерттеушілерін әлі де күтуде.

Сүрақтар мен тапсырмалар.

Картадан зерттеушілер қүрметіне қойылған атауларды анық- тап, кескін картаға белгілендер.

АСТАНА ҚазАқпарат — Еуразия атауы қазіргі ақпараттық кеңістікте ең көп кездесетін сөздердің біріне айналып отыр. Қазір екі конференцияның бірі Еуразия тақырыбына арналады. Мұның себебін Еуразиялық экономикалық одақ туралы шартқа қол қойылуымен түсіндіруге болады. Еуразиялық экономикалық одақтың құрылуы аймағымызда маңызды геостратегиялық, геосаяси, экономикалық және геомәдени бетбұрыстардың болып жатқанын көрсетеді. Әрине, Еуразияны әрбір мемлекет өз мүддесі тұрғысынан түрліше түсінеді.

Еуразияның геосаяси маңыздылығын түсіну үшін батыстықтардың аймақ туралы кең танылған теориясын қарастырайық. Еуразия құрлығы туралы сөз болғанда геосаясат теоретиктерінің бірі ағылшын Халфорд Ж.Макиндердің heartland, яғни «жердің жүрегі» («Жерұйық») теориясына назар аудару қажет. Ол теория бойынша, кез келген географиялық кеңістіктің немесе мемлекеттің ең стратегиялық маңызды аймағы оның ортасы, орталығы болып табылады. Макиндердің пікірінше, дүниежүзінде ықпал жүргізу үшін Еуразия құрлығында, ал Еуразияда ықпалды болу үшін сол құрлықтың ортасында, яғни ішкі аймағында басымдыққа ие болу шарт. Расында, бұл теория Ресейге де, біздің аймағымызға да қатысты. Орталық Азия жоғарыда аталған neartland, яғни кіндік аймаққа кіретін географиялық кеңістікте орналасқандықтан, тек теория ғана емес, сондай-ақ, геосаясаттың нысанасына айналып отыр. Бұл атлантистік теорияның мәні Батыстың Еуразияға қалай қарайтындығын білдіріп қана қоймай, оның аймағымызға қатысты геостратегиялық ниетінен де жақсы хабар береді.

Елбасымыздың саяси ойларының дамуында еуразияшылдықтың орны өте үлкен. Елбасы кеңестік экономиканың құрылымын, мүмкіндіктерін, басқару тетіктері мен нақты жағдайын жақсы білгендіктен, 90-жылдардың басынан-ақ шашыраған посткеңестік экономикаларды қайтадан біріктірудің амалдарын ойластырды. Өйткені, Қазақстанның экономикалық шаруашылығы, өндірісі мен өнеркәсібі Ресей мен өзге кеңестік елдермен ажырамастай тығыз байланыста, бір-біріне тәуелді, әрі өзара кіріккен еді. Республикалар арасындағы өндірістік және іскерлік байланыстардың бірден үзіліп қалуы үлкен экономикалық, саяси, әлеуметтік және ұлтаралық дағдарыстарға алып келді.

Сол қиын аласапыран кезеңде посткеңестік елдердің саяси тәуелсіздігін сақтаумен қатар, тиімді экономикалық интеграция құрудың мүмкіндігі Елбасымыздан басқа ешкімнің ойына кіріп шықпады. Өйткені, бір кездері ірі жаһандық мемлекет болған КСРО-дағы республикааралық қатынастар мен аймақаралық байланыстардың бірнеше жылдың ішінде бірден құрдымға кетуі мүмкін емес еді. КСРО сияқты күрделі құбылыс өз артына инерциясын, босаған энергиясын қалдырды. Бұл — табиғи физикалық үрдіс. Яғни, ұзақ уақыт пен үлкен кеңістікті қамтыған державадан қалған саяси бірліктер өздерін біріктіре алатын ортақ тарихи-мәдени, қоғамдық-саяси құндылықтарға сүйене отырып, экономикалық тұрғыда бірлесе алады. Бұл идеяның әзірше тәжірибеден гөрі теориясы басым.

Қалай десек те, үш мемлекеттің одақ құруы КСРО-ның саяси ыдырауынан кейін пайда болған идеологиялық бос кеңістіктің орнын толтыруға, мемлекетаралық индустриялық-экономикалық қатынастардың үзілуінің келеңсіз салдарларын жұмсартуға және ұлтаралық-еларалық қатынастарды нығайтуға бағытталған деуге де болады. Осы орайда, мынадай методологиялық сұрақтарды қойып, соларға жауап іздеуге тиіспіз. Құрылып жатқан экономикалық одақтың теориялық негіздері неде? Қазақстан еуразиялық интеграциядан қандай нақты тәжірибе алмақшы? Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі мен мүддесіне қалай әсер етеді?

Кез келген интеграциялық одақ белгілі саяси-экономикалық құндылықтарға сүйенеді. Теориялық тұрғыда, еуразиялық экономикалық интеграция посткеңестік елдердің нарық, теңдік және өзара тиімділік сияқты жаңа экономикалық құндылықтары негізінде қалыптасады. Сонда ғана ықшамды, жаңашыл және динамикалық одақ құрылуы мүмкін. Әрине, интеграцияға қатысты қалыптасқан қасаң стереотиптер мен скептизмнің жойылуы үшін одақтың қағидаттары, ережелері мен идеологиясы ашық және әділ негіздерге сүйенуі тиіс. Еуразиялық одақ, сондықтан Еуропалық одақтың үлгісін негізге алып отыр. Интеграцияның сәттілігі мен баяндылығы, бірінші кезекте, Мәскеудің стратегиялық ниетіне, бұрынғы қателерді қайталамауына, одақты саясиландырмай, экономикаға мейлінше көңіл бөлуіне, мүше елдердің ұлттық мүдделерін сақтауына, теңдік пен әділдікті қамтамасыз етуіне байланысты болмақ.

Еуразиялық интеграцияның ядросы мен анықтауышының Ресей екендігі еш күмән туғызбайды. Қазақстан бұл елмен экономикалық түрде ынтымақтасып, бәсекелестікке үйренуде. Ресей мен Қазақстан арасындағы энергетикалық бәсекелестікті жұмсартуға көңіл бөлінуі тиіс. Соңғы жылдарда көршілес мемлекеттің дипломатиялық, саяси, экономикалық жағынан күшейе түскені мәлім. Ресей — Германия немесе Үндістан сияқты әлемнің іргелі, ажырамас әрі органикалық бөлшегі. Ресейге құрмет көрсеткен елдер ғана оның құрметіне ие болады. Бұл ел екінші санаттағы держава ретінде өзгеру, қайта бағалау, пайымдау, даму үстінде. Ресей екіполярлы әлемнен бас тартып, көпполярлы әлемді мойындағандықтан, ол да жаңа жағдайға бейімделіп, теңдік пен өзара тиімділік қағидаттарына сәйкес жұмыс істеуді үйренуде. Осы тұрғыдан келгенде, Қазақстан — Ресейдің ең сенімді серіктесі. Ресей де — Қазақстанның ең сенімді серіктесі. Демек, «қырғи-қабақ соғыстан» қалған рефлекстер мен кеңестік кезеңнен қалған комплекстерден құтылу керек.

Интеграция шеңберінде Ресей, ең алдымен, өз мүдделерін қорғауға білек сыбана кіріскені белгілі. Онымен әділ, ашық және шынайы қатынас орната алсақ қана интеграция өз жемісін береді. Қазақстан экономикалық интеграцияны стратегиялық мүдделер, геосаяси тәуекелдер мен үлкен саясат тұрғысынан бағалауы керек. Әрине, еуразиялық интеграцияның қалыптасып, дамуында Қазақстанның рөлі ерекше зор. Егер Еуразиялық экономикалық одақтан Қазақстанды алып тастасаңыз, одақ өзінің еуразиялық сипатынан айырылып қалады. Қазақстан одақтың ерекше компоненті ретінде жаңа идея ұсынудан еш тартынбауы керек. Егер бұл одақ, Н.Ә.Назарбаев айтқандай, расында инновациялық жоба болса, онда Қазақстанмен бірге Ресей де өзгеруге тиіс. Одақ аясында Қазақстан Ресейдің өзгеруіне себепкер болуы ықтимал. Еуразиялық одақтың экономикалық құндылықтары мен қағидаларының бұлыңғыр болуы оның келешегінің жоқтығын білдірмейді. Әрине, біз бұл интеграцияны идеалдандырудан аулақпыз. Бұл интеграцияның уақытша жоба екеніне де күмәніміз аз. Мәселе өзгермелі жағдайда, құбылмалы әлемде тұрақты және уақытша факторларды шатастырып алмауда.

Интеграцияның қауіпсіздік қырларына келсек, Қытайдың Орталық Азияға экономикалық-саяси ықпалын арттыруы, сырттан халықаралық лаңкестік пен діни экстремизмнің қысым көрсетуі, кейбір посткеңестік елдерде саяси дағдарыстар мен тұрақсыздықтардың белең алуы («Түрлі-түсті төңкерістер») сияқты себептер Астананың Ресеймен тығыз саяси-әскери салада ынтымақтасуына себепші болды. Түрік сарапшысы Жемил Ертемнің пікірінше, 2008 жылғы Грузиядағы соғыс Қазақстанның Еуразиялық экономикалық одаққа кіруін жылдамдатқан. Француз сарапшысы Пьер Руссленнің ойынша, Қытайдың Орталық Азиядағы ықпалының артуына байланысты Ресей одақты құруды жеделдетті. Оның ойынша, интеграция аймақтағы елдердің дамуына жаңа серпін, жаңа сипат береді. Десек те, Қытай Қазақстан мен Орталық Азияның институттық және экономикалық дамуына өз үлесін қосып жатыр. Қытай, Иран, Үндістан, Ресей сияқты ірі күштердің әрқайсысы Еуразия ұғымын өзінше түсінгенімен, барлығы да өңірдегі ірі де алпауыт мемлекеттер болып табылады. Геосаяси тұрғыдан еуразияшылдық ұғымы Ресейдің маңайына топтасқан стратегиялық блоктың құрлықтық конфигурациясы деуге де болады.

Біздіңше, Қазақстанның Еуразиялық экономикалық одаққа қосылуының келесі тиімді жақтары мен себептерін атауға болады. Олар: Қазақстанның Ресей экономикасымен күрделі байланыстылығы, Қазақстанда ішкі саяси тұрақтылық пен геосаяси қауіпсіздіктің қамтамасыз етілуіне жанама әсері, ортақ әуе қорғанысы жүйесінің орнығуы, Ресейдің ірі нарқына кіріп, экономикалық бәсекелестікке бейімделудің мүмкіндіктері, геопсихологиялық жағынан Ресеймен бірге болу арқылы әлемдегі ықпалы мен атағын арттырудың мүмкіндігі, т.б. Сондай-ақ, Дүниежүзілік экономикалық дағдарыстың да келеңсіз әсері интеграциялық үдерістерді жеделдетті.

Еуразиялық экономикалық одақтың Қазақстан үшін барлық тиімді және ықтимал зиянды жақтарын салыстыратын болсақ, Астана үшін артықшылықтарының басым екенін айта аламыз. Өйткені, қазір қазақтың саяси элитасы және елдің ішкі тұрақтылығы үшін интеграция өте-мөте тиімді. Қазақстанның геосаяси тұрақтылық жағдайында күшейіп алуы үшін Ресейді Батыспен немесе Қытаймен салыстыруға болмайды. Елдің болашағы тұрғысынан Ресеймен жақын ынтымақтаса отырып, оның экономикасымен бәсекелесіп, ысылып барып, дүниежүзілік бәсекелестікке дайын, қуатты Қазақ мемлекетін қалыптастыру мүмкіндігі зор және алдымызда нақ осы міндет тұр. Ал бұл мақсатты, яғни «2050» Стратегиялық жоспарын орындау үшін Ресеймен жақсы болу бірінші шарт. Осы тұрғыдан Қазақстан өзінің төңірігіне дұрыс баға беріп отыр. Ресеймен түсінісе алудың өзі үлкен геосаяси жетістік. Үлкен саясатта дөрекі қадамдар жасаудың орнына аяқты байыппен, ақырындап басып, ойды шатастыратын, жаттанды стереотиптерді бұзатын күрделі саясат жүргізу үлкен нәтижелер береді. Әрине, Қазақстанның Еуразиялық экономикалық одаққа енуі — үлкен саясатпен шектесетін үлкен экономика.

Қалай десек те, интеграцияның мәңгі емес, уақытша қадам екендігі турасында да ой түюдің артықшылығы жоқ. Интеграцияда әділетсіздіктер мен келіспеушіліктер орын алған жағдайда Қазақстан одақтан шығуға құқылы. Интеграция алдағы ұлттық дамуымыздың сапасы мен бағытын белгілеуде маңызды рөл ойнайды. Интеграция бізді Ресеймен «ауыз жаласып», табақтас болуға емес, керісінше, өз менімізді, өзімізді, өз ұлттық жолымызды табуымызға көмектеседі.

Қазақстанның Еуразиялық одаққа кіруінің экономикалық себебін негіздеуге қатысты мынадай сұрақ туындайды. Еліміздің одаққа кіруі Ресейден бір нәрсе үйрену үшін бе, әлде, Ресеймен бәсекелесу үшін ойластырылды ма? Интеграциялық одақта экономикалық жағынан ұту үшін Қазақстан экономикасы Ресейдікін тиімділігі және инновациялығы жөнінен басып озуы шарт. Бұл — тым кешенді инновациялық міндет. Еуразия ғылыми-зерттеу институтының директоры Мұрат Чемректің ойынша, Қазақстан мен Ресейдің экономикалары бір-бірін толықтырудан гөрі, бір-бірімен бәсекелес болғандықтан, экономикалық одақтың алдында үлкен міндет тұр.

Қазіргі жағдайға келсек, 2021 жылы өткен Минск және Мәскеу кездесулерінде Елбасы Н.Назарбаев интеграциялық үрдістің барысын біраз сынға алғаны белгілі. Сынның айтылуы экономикалық одақтың жұмыс істей бастағанын білдіреді. Алғашқы кездесуде саудадағы теңсіздіктер, кедендік сәйкессіздіктер мен техникалық түйткілдер туралы айтылды. Яғни, қазақ тарапы интеграцияның сапасына көңіл бөлуді талап етті. Ал Елбасының одақтың саясиланбауы керек дегені Ресей мен Батыс арасындағы текетіреске араласпайтындығын да меңзеуі мүмкін. Десек те, Еуразиялық экономикалық одақты үлкен саясат пен геосаясаттан бөлу мүмкін бе? Мысалы, Мәскеудегі кездесуде Н.Назарбаев Арменияның Кеден одағына кіруі жөнінде сөз болғанда, Таулы Қарабақ мәселесін қозғап, өзінің халықаралық саясаттағы беделін тағы бір көрсетіп қойды. Еуразиялық жобаның шеңберінде түркі факторын да ұмытпағанымыз жөн.

Одақтың философиялық астарына келсек, «Мәңгілік Ел» сияқты тарихи ұлттық идеологияны орнықтыруға бекем бел буған Қазақстан мәңгі одақтың болмайтынын, мәңгі ұлттық мүдденің ғана болатынын ұмытпауы керек. Еуразиялық экономикалық одақтың философиялық негізін орыс және түркі халықтарының тарихи, географиялық, мәдени жақындығы құрайды. Еуразияшылдық әу-баста ресейлік патшалықтың құлауының әсерімен қалыптасқан саяси, идеялық қозғалыс болғанын ескерсек, жаңа еуразияшылдықтың да тоталитарлық жүйенің ыдырауының нәтижесінде қалыптасып жатқанын ұмытпауымыз керек. Еуразиялық теория — үстіртін көзқарас немесе жүйесіз ұғымдар жүйесі емес, керісінше, саясатта жүзеге асып жатқан күрделі интеграциялық жоба. Еуразиялық одақтағы Қазақстанның алатын орны еліміздің интеллектуалдық-экономикалық серпін жасауына да тікелей байланысты болмақ.

Тема 4. Альтернативные концепции представителей классицизма в первой половине XIX века.
Лекция
Исторические условия возникновения и общая характеристика классического направления экономической теории первой половины XIX века. Экономические идеи Ж.-Б. Сэя. Социально-экономические взгляды С.Сисмонди, теория экономических кризисов. Трактовка экономических категорий капитала и дохода П.Ж.Прудоном. Теория народонаселения Т.Р.Мальтуса. Завершение классической политической экономии в работах Дж.С. Милля. Национальные идеи в экономике: историческая школа в Германии 40-50х годов: особенности методологии и представители. Первые концепции трансформации капитализма в трудах социалистов-утопичестов Футуристические концепции Ш. Фурье, А. Сен-Симона, Р. Оуэна.

Семинар
Занятие 1
1. Экономические идеи Ж.-Б. Сэя: теория трех факторов производства, теория стоимости, «закон рынков».
2. Анализ экономических противоречий капитализма в работах С. Сисмонди.
3. Экономическая мелкобуржуазная философия П. Прудона.
4. Закон народонаселения и теория распределения общественного продукта Т.Мальтуса.
Занятие2
4. Систематизация экономических взглядов классиков в работах Дж.С. Милля.
5. Специфика исторической школы в политической экономии и ее представители. «Национальная система политической экономии» Ф. Листа.
6. Первые концепции трансформации и социальных преобразований капитализма в трудах мыслителей утопического направления. Футуристические концепции Ш. Фурье, А. Сен-Симона, Р. Оуэна.

Тема 5. Марксистский этап в развитии политической экономии.
Лекция
Исторические условия и идейные истоки возникновения марксизма.Разработка К.Марксом и Ф.Энгельсом новых методологических принципов теоретико-экономических исследований в работах «Наброски к критике политической экономии», «Экономическо-философские рукописи 1844 года», «Святое семейство», «Немецкая идеология», «Положение рабочего класса в Англии». Исследование экономических основ капитализма в работах «Наемный труд и капитал», «Нищета философии», «Манифест Коммунистической партии». История создания «Капитала». Структура и основные проблемы «Капитала». Проблемы политической экономии в работах «Критика Готской программы», «Анти-Дюринг», «Происхождение семьи, частной собственности и государства». Марксизм как «политическая экономия трудящихся». Переворот, совершенный К.Марксом в философии истории и политической экономии. Распространение марксистской политической экономии. Методолого-теоретическое и практическое значение марксистских концепций для современного общества.

Семинар
1. Исторические условия и идейные истоки возникновения марксизма. Ранние философско-экономические произведения К.Маркса и Ф. Энгельса.
2. Структура и основные проблемы «Капитала». Оценка теоретического вклада К. Маркса в экономическую науку.
3. Идеи трансформации капитализма. «Манифест Коммунистической партии», «Критика Готской программы».

Негізгі түсініктер: Еуразия құрлығы, еуразияшылдық, батыстық, славяншылдық, еуропоцентризм.

1. Еуразия – Жер шарындағы халық ең көп тығыз қоныстанған құрлық (бүкіл халықтың ¾ -і ). Әсіресе, Батыс Еуропа, Шығыс және Оңтүстік – Шығыс Азияда халық тығыз орналасқан. Муссондық Азияның кейбір аудандарында (Шығыс Бенгалияда және Ява аралында) 1 шақырым² жерге 1000-1500 адамнан келеді. Қиыр Солтүстік Азияда, тропиктік ормандар алып жатқан батпақты ойпаттарда, Орталық Азия және Батыс Азияның шөлді аудандарында, Орталық Азияның кей жерлерінде тұрақты халық жоқ.

Еуразия әлемдегі ежелгі мәдениет орталығы болып табылады. Атап айтқанда, Таяу Шығыстағы Қосөзен (Тигр, Ефрат), Жерорта теңізі жағалауы, сондай-ақ, Қытай мен Үндістан ежелгі мәдениеттері, грек-рим өркениеті т.б. Ұлы Қытай қорғанынан Орталық Еуропаға дейін созылып жатқан Ұлы Дала көшпенділер әлемі үстемдік құрып, Батыс пен Шығыс өркениеттерін өзара байланыстырып тұрды. Қазіргі кезде де Еуразия құрлығы суперконтинент болып есептеледі. Әлем халықтарының 4 млрд-тан астамы осында тұрады, әрі әлемдегі жетекші мемлекеттердің барлығы (АҚШ пен Канададан басқасы) осы құрылықта орналасқан.

2.Еуразиялық кеңістікте жатқан Қазақстан ежелгі уақыттан бері Шығыс пен Батыс, Еуропа мен Азия өркениеттерінің арасын байланыстырушы буын қызметін атқарды. Нәтижесінде тарихи-мәдени байланыстың қазығы болды. Далалық өркениеттің «ортадағы» сипатта болғандығы да шындық. Түрік әлемі қытай, иран, славян, еуропалық мәдениеттермен өзара ықпалдасты.

Еуразия бастамасы – бұл ауқымды аймақтық жоба болғандықтан оның алғышарттарына ХХ ғасырдағы Еуропа, Азия, Америкада әзірленген аймақтық ықпалдасу жобасы кіреді. Қазақстан Президенті: «Бүгінгі әлемде аймақтық одақтардың неше түрі бар, олар сонысымен де мықты болып отыр» деген-ді. Еуразиялық жобаның маңызды халықаралық алғышарты Еуропалық Одақты қалыптастыру үдерісі екендігі де мәлім. Осы үлгі Н.Ә. Назарбаевтың бастамасы үшін негіз болды.

Н.Ә. Назарбаевтың Еуразиялық бастамасының жаңашылдығын айта отырып, оның интеллектуалдық алғышарттарын да көрсетуіміз қажет. Біріншіден, қазіргі еуразиялықтың интеллектуалдық алғышарттары 1920-шы жылдардан басталып, Ресейден Еуропаға қоныс аударған Н.С. Трубецкой, П.Н. Савицкий, Г.В. Вернадский, Э. Хара-Даван, К.А. Чхеидзе және өзге де ойшылдардың арасында қалыптасты. Олар өздерін «еуразиялықтармыз», ал идеяларын «еуразиялық» деп атаған. Бұл дегеніміз «еуропалық» және «азиялық» элементтерді жинақтайтын жаңа әлем жөніндегі түсінік. Алайда, өзінің ауқымды мәдени-танымдық кеңістігіне қарамастан, еуразиялық идея негізінен ресейлік мәселелер төңірегінде қалыптасты. Еуразиялықтардың идеялары кеңестік болмыстың талаптарына сай болу үшін өзгеруге тиіс еді.

Еуразиялық идея еуропоцентризмді, отарлау мен империализмді теріске шығарады. Сондықтан ХІХ-ХХ ғасырларда тарихқа мәдени-өркениеттік көзқарасты ұстанғандар қатарына Н.Я. Данилевский, О. Шпенглер, П. Сорокин, А. Тойнби секілді ойшылдарды жатқызамыз. Мәдениеттану тұрғысынан еуразиялық идея әлемнің өркениетті көпқырлылығын, яғни «өркениеттер қақтығысын» емес, сұхбат, ынтымақтастық қырынан көрсетеді. Қазіргі заманғы тарихшы Р.А. Медведев Шығыс пен Батыс «ешуақытта қосылмайды» деген Д.Р. Киплингтің сөзін бәрі біледі, бірақ та өзінің Еуразиялық жобасымен «Нұрсұлтан Назарбаев бұл тезистің қате екендігін көрсетті» деген.

Үшінші. Түрік-славяндық, шығыс-батыстық ықпалдастықты зерделеу үдерісі арқылы еуразиялықтың өзіндік ерекше бейнесі ХІХ ғ. екінші жартысындағы – ХХ ғасырдың басындағы орыстың қоғамдық зердесінде (К.Н. Леонтьев, В.И. Ламанский, Г.Н. Потанин, В.В. Бартольд), сондай-ақ түріктің қоғамдық зердесінде (Ш. Уәлиханов, И. Гаспринский, Абай, Ә. Бөкейханов, М. Шоқай) қалыптасты. Сөйтіп, Еуропа мен Азияның, Шығыс пен Батыстың өзара оң байланысы тұрғысындағы идея бірте-бірте түрік және орыс ойшылдары мен ғалымдарының еңбектеріне ене бастады.

Төртінші. Кеңестік билік тұсында еуразиялық идеяға қатысты еңбектер қоғамнан аластатылды. Кезінде шетелдерге қоныс аударған еуразияшылдардың еңбектерін оқу қол жетпес арман болатын. Тек қана кейбір ғалымдардың еуразиялық көзқарасты (атын атамай) қолдануға батылдары жетті. Орыс ғалымдарының арасынан көрнекті тарихшы және географ Л.Н. Гумилевті, ал қазақтар арасынан – белгілі ақын және зерттеуші О.О. Сүлейменовті атаймыз. Л.Н. Гумилевтың еңбектері тарихи танымды кеңейтті. Ғылымда жансыз әлеуметтік-экономикалық материализм мен еуропоцентризмнің үстем болуына қарамастан, әлемдік тарихқа этнологиялық көзқарасты батыл қолданды, Еуразиядағы түрік-славян «комплиментарлық» (жинақталған) идеясын дамытты. Л.Н. Гумилев ғылыми айналымға жаңа іргелі өркениеттік ұғым –«Ұлы Даланы енгізді». Оның тұжырымы адамзат тарихының көп қырлылығы, оның желілі емес циклдік дамуы еуропоцентризмнің шектеулі екендігін түсіндірді, мәдени-өркениеттік мәселе қоғамдық санаға қайта оралды. Л.Н. Гумилев 1980-ші жылдардың соңында «соңғы еуразияшыл», шын мәнісінде «тірі классик» — болды (жаңа дәуір үшін – қазіргі еуразияшылдыққа жол ашқан «бірінші» адам). Л.Н. Гумилев 1992 жылы қайтыс болды. Көрнекті ойшылдың Н.Ә. Назарбаевтың Еуразиялық жобасын көруге екі жыл өмірі жетпеді. Әйтпегенде, 1994 жылы Қазақстан Президентінің Еуразиялық жобасын қолдаған болар еді.

Егемендік пен сыртқы саясаттағы дербестіктің айқын көрінісі Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 1994 жылы жоба түрінде ұсынған «Мемлекеттердің Еуразиялық одағы» мен Еуразиялық бастамасы болды.

1993 жылы мамырда Н.Ә. Назарбаев «Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде» еңбегінде: Қазақстанға әлемнің назары ауып отырғандығындығы тілге тиек етіп, еліміздің географиялық жағдайын, этнодемографиялық және басқа дамуын ескере отырып, көп қырлы бағдар ұстану аса маңыздылығын тұжырымдаған еді. Сонымен бірге елбасы ТМД мемлекеттерімен ынтымақтастық қарым – қатынасқа бірінші кезекте көңіл аударатындығын мәлімдеді. Кеңестік билік жүйесі ыдыраған кейін күрделі жағдай қалыптасты. Қазақстан қоғамына бірігу қажет болды. Еуразиялық идея сыртқы саяси, аймақтық бағытына қарамастан Қазақстан халқының іштей бірігуіне мүмкіндік туғызды. 1990-шы жылдың басындағы тарихи оқиғалар саяси ойлардың дамуына түрткі болды. Жаңа еуразиялық бастама заманға сай егеменді мемлекеттердің нығаюына, ынтымақтастықты қалыптастастыруға себеп болды.

Әдістемелік нұсқаулар: Бұлтақырыпты қарастырған кезде еуразияшылдық идеясының жағрапиялық, тарихи-философиялық мәніне ден қою керек.

Негізгі әдебиеттер тізімі:

1. Проблемы евразийства. Астана: издательство Евразийского университета. 1998.

2. Нысанбаев Ә. Еуразия философиясы// Егемен Қазақстан. 2003, 22 сәуір

Орлова Б. Евразийская цивилизация. Социально-историческая ретроспектива и перспектива. Москва: Норма, 1998, 235 с.

Date: 2021-07-22; view: 1706; Нарушение авторских прав

Негізгі түсініктер: Еуропа, Азия, Кавказ, Орта Азия, Сібір.

1. Шығыс славяндар.Шығыс славяндардың шығу тегі славяндықтың қалыптасуымен байланысты. Ал славяндықтың шығу тегі үндіеуропа халықтары, әсіресе, балтық және летто-литов тайпалармен байланысты. Шығыс славян тайпаларының ежелгі ата-бабалары жөнінде және олардың Днепрдің орта және Днестрдің жоғарғы Донның шығысына дейін жылжып кең тарағанын, б.з.б. II-I ғғ. археологиялық «жерлеу орындарынан» белгілі. Алғаш шығыс славяндар туралы естеліктер б.з.д мың жылдығының ортасына қарай анттардың атауынан тұрады. Сол уақытта шығыс славяндар оңтүстіктен Днепрдің жағалауына дейін қоныс аударуы басталды да, Батыс славяндармен Балқан түбегіне ұмтылды. Шығыс славяндардың қозғалысы шығыс бағыттарда жүрді.Ильмень және Чуд өзендердің бойында, сондай-ақ Валдай қыратына және Волго-Окс.

Солтүстік Шығыс славяндарда қоныс аударуда финно тілді тайпалардың пайда болуымен Отралық Еділ бойынан Балтық маңына дейін ұзақ қоныс аудару мен қақтығысы қалды. Бұл келісімге бейбіт қатынас және жергілікті фин халқының біртіндеп ассимиляцияға ұшырауына әкеп соқтырды. Шығыс славяндардың бірігуіне IX ғасырда құлаған Киев мемлекеті үлкен рөл атқарды. Киев Русьінің құрылуына ерте орыс халқының пайда болуы ықпал етті. Ежелгі орыс халқының қалыптасу процесіне Ұлы Дала көшпенділері себеп болды. Кейін бытыраңқылық басталып татар-монғолдардың шабуылы және Венгрияның және Польшаның жерін басып алуы оның құлауына халықтардың бытыраңқылығына алып келді. IIV ғасырдан бастап туысқан халықтардың- орыстардың украиндардың, белорусьтардың құрылу үдерісі басталды. Орыс халқының Шығыс Еуропаға таралуы және Сібірді игеруі орыс халқының ішінен этнографиялық топтың пайда болуына алып келді. Орыстардың солтүстік және оңтүстік великоросстарға бөлінуі негізінен орыс тілінің оңтүстік және солтүстігінің сөйлеушілерінің арасында айырмашылық анық байқалады. Негізгі этнографиялық топ казак-орыстан тұрады.

Украиндықтар мен белорустар арасында этнографиялық жағынан тұтастық байқалады, тек украиндықтарда карпаттық гарцы-гуцулдар және верховинцы аздап ерекшеленеді.

Еділ бойы халықтары. Финтілдес халықтарға Орал тауларынан Балтық теңізіне дейін таралған эстон, корел, лопар, вепс, комизыряне, коми-пермяк, удмурд, марийц және мордва халықтары жатады. Келесі топты түркі халықтары- чуваштар,еділ бойы татарлары, башқұрттар Орталық Еділ бойы және Орал маңында Еділ бойы татарлары мен башқұрттар, Молдавиядағы гагауздар Украинаның аралас аудандарында тұрады. Мұнда үндіеуропа халықтарынан летто-литовтар, оған жататын литовтар және латыштар сонымен қатар Батыс Монғолиядан XVII ғ. қоныс аударған монғолтілдес қалмақтар өмір сүреді.

Шығыс Еуропаның славян емес халықтарының түп-тамыры еуропоидтық нәсілге жатады. Орталық Еділдің, Орал маңының халықтарында монғолоидтық нәсілдің аралас белгілері байқалады. Бұл ерте кезден бастап еуропеоидтар мен Сібірден келген монғолдардың арасында қатынастың болғанымен түсіндіріледі.

Финтілді халықтардың байланыстары Орал маңы мен Прикамьем олардың б.з.б. II м.ж ата-бабаларының Орталық Еділ бойы мен Батысқа жылжуы, б.з.б I м.ж. олар Балтық теңізі мен Кольск түбегіне жетпегінен басталады. Ұзақ орналасу процесінде жекелеген және араласқан түпкі халықпен қосылып финтілді халық тобы қалыптасты, олардың алғашқысы перм халықтарын құрайды, екіншісі- поволждік финдер және үшіншісі- солтүстік-батыс финдер. Марий тілі перм және мордов тілі арасынан орташа дәрежені құрайды. Мардов тілі балтық маңы финдерінің тілдеріне жақын.

Еділ бойы және Орал маңы бойындағы түркі халықтарының этногенезі қүрделі тарихи жағдайлармен Еділ бойына ұлы халықтардың қоныс аудару кезеңіндегі қиындықтармен байланысты. Ежелгі түріктер Орталық Еділ бойында б.з. бірінші ғасырында пайда болды.

Кейін түрік халықтарының үздіксіз қоныстануы Алтын Орданың құлауына дейін жалғасты. VII-VIII ғғ. Солтүстік Кавказдан жылжып келген бұлғарлар Еділ бойын, оңтүстікте Кама сағасына дейін қоныстанды. Мұнда XIII ғ. татар-монғолдар күйреткен Волж Бұлғар мемлекеті қалыптасты (X ғ). Бұлғарлар Еділ бойындағы түркі халықтарының шығу тарихына үлкен із қалдырды. Чуваш халқының негізін кейін Бұлғар мемлекетінің құрамына кірген ежелгі түріктер, суварлар, суваздар қалады. Бұлғария құлағаннан кейін олар жергілікті марий халқын ығыстыра отырып, қазіргі Еділ бойына қоныс аударды.

Чуваштардың тілі түрік тіл тобының бұлғар-хазар тармағына жатады. Қазан татарларының шығу тегіне бұлғарлармен қатар XV ғ. Қазан хандығының негізін қалаған ноғаймен тайпалары да үлес қосты. Башқұрлардың қалыптасуына түркі тайпаларымен қатар қыпшақтар да үлкен із қалдырды, осылайша, башқұр тілі түркі тіл тобының қыпшақ тармағына жатады. Башқұрлардың ата-бабалары Алдыңғы Орал халқының түркіленген угор тобы деуге негіз бар. Қазақ фольклорында башқұрлар «естек» этнонимімен аталады бұл олардың шығу тегінің угро-фин екенін көрсетеді.

Летто-литов тайпаларының қалыптасуы көршілес ежелгі славяндардың қоныстану үрдісімен қатар жүрді. Летто-литов тілі басқа үндіеуропа тілдерімен салыстырғанда славян тіл тобына жақын. Латыш және литов халықтарының негізін летто-литов тайпалары құрады.

Молдав халқының негізінде Рим патшалығы кезінде романданған дак-фракий тайпалары жатыр. Соңғы уақытта молдавандар мәдениет және тіл жағынан ерекшеленген шығыс славян халықтарының ықпалын сезінді.

Кавказ халықтары. Сыртқы физикалық келбетіне қарай еуропоидтық нәсілге жатады. Қазіргі кезде Кавказда қолданылып жүрген, Кавказ халықтарының көбісі- грузиндер, абхаздар, абазиндер, адыгейлер, черкесстер, кабардиндер, шешендер, ингуштар және Дағыстанның кумыктардан басқа халықтары сөйлейтін тіл-кавказ немесе яфет тілдері. Бұл тілдер бір-бірінен өзгеше және бөлшектенген. Соңғы уақытта кавказ тілдері бір тіл тобына жатпаған деген пікір айтылып жүр.

Келесі тіл тобын иран тармағына жататын үндіеуропалық тілдер құрайды. Кавказдың иран тілдес халықтарының қалыптасу жолы әртүрлі. Солтүстьік Кавказда б.з.б. I м. ж. бастап иран тілдес халықтар көшіп жүрген. Халықтардың ұлы қоныс аудару кезеңінде тауға ығысқан аландар кавказ тілдес халықтармен араласып, осетиндердің қалыпатасуына ықпал еткен.

Армян халқының қалыптасуы Кавказ бойымен байланысты. Армян халқының шығу тегіне б.з.б II м. ж. Балқан жарты аралынан келген үндіеуропа тайпалары ықпал еткен. Шығыста олар армян және халдармен араласа түсті.

Кавказ халықтарының үшінші тіл тобын әзірбайжан, Дағыстандағы кумыктар, балкарлар, қарашайлар және Солтүстік Кавказдағы ноғайлар сөйлейтін түрік тілі құрайды. Бұл халықтардың шығу тарихы түріктердің Солтүстік Кавказға және Кавказдың арғы жағына қоныстануына байланысты. Солтүстік Кавказда әр уақытта келген ғұн, болгар, хазар, қыпшақ тайпалары жергілікті кавказ тілдес халықпен қатынасқа түсті және олардың біраз бөлігі түркіленді. Осылайша тілдері қыпшақ тармағына жататын кумыктар қалыптасты. Қыпшақтар тіл жағынан бір-біріне жақын балкар және қарашайлардың шығу тарихында маңызды орын алады.

Орта Азия халықтары. Орта Азияның түпкі халықтарының негізін түркі тілдес халықтар: қазақ, өзбек, қырғыз, қарақалпақ, түркімен және иран тілдес тәжіктер құрайды.

Ал антропологиялық жағынан араласып кеткен. Сыртқы келбеті бойынша қырғыздар монғолоидтық, тәжік, өзбек және түркімендер-еуропоидтық нәсілге жатады. Қарақалпақтарда екі нәсілдің де белгілері бар.

Орта Азияның ежелгі халықтары арий-тур тілдерінде сөйлеп, еуропоидтық нәсілгге жатты. Б.з.б I м. ж мұнда Соғды, Хорезм, Бактрия және Маргиан сияқты ірі өркениеттер пайда болды. Бұл халықтардың түркіленуі жаңа дәуірден басталды. «Авестада» айтылғандай алғашқы түріктер турлар болған деген болжам бар. Шығыстан келген ғұндар түрік тілдес болған. Түркілену үрдісі Түрік қағанаты кезінде күшейді (VI-VIII ғғ).

Кейінгі орта ғасыр дәуірінде әртүрлі Шығыс монғол және түрік топтарымен араласқан қазіргі Орта Азия халықтары пайда болды. Мысалы, түрікмендердің шығу тегіне және тілдерінің қалыптасуына ықпал еткен оғыздар болды. Ал қарақалпақтардың шығу тегі қыпшақтармен байланысты. Тәжіктер жергілікті иран тілдес халықтың өкілдері. Бадахшанның таулы аудандарында шугнан, вахан, язгулен, ишкашим сынды иран тілдес халықтар мекен етеді.

Сібір халықтары. Антропологиялық белгілері бойынша монғолоидтық нәсілге жатады. Олардың көпшілігі алтай тіл тобының түрік, монғол және тунгус-маньчжур тармақтарында сөйлейді. Сібірлік татар, щорц, хакас, алтай, тува, долган, якут тілдері түрік тобына жатады. Буряттар монғолтілдес халық. Тунгус-маньчжур халықтары Енисейден Охот теңізі және Примор далаларына дейін таралған. Бұлар эвенк, тунгус, эвен, негидальц, нанай, ульчи, орочи, ороки және удэгейцы.

Батыс Сібірде орал тіл тобының самодий және угор тармақтарында сөйлейтін халықтар тұрады. Самодий халықтарына ненц, энц, нганасан, селькуп халықтары жатады. Ал угор халықтары ханта және мансиден тұрады.

Сібірдің солтүстік-шығысында палеоазиат халықтары-чукча, коряк және ительмендер қоныстанған. Палеоазиаттар қатарына Амур мен Сахалин сағаларында тұратын нивхи мен гиляк, Колым өзенінің орта ағысында тұратын юкагирлер жатады.

Сібір халықтарының шығу тегі әлі толық зерттелмеген. Сібірге адамдар соңғы палеолит дәуірінен бастап қоныстана бастаған. Неолитте Сібірдің ірі өзендері Камчатка және Чукотка игеріле бастады.

Шығыс Сібірдің ежелгі халқы Енисейден Охот теңізі мен Амурға дейін таралған палеоазиат халықтары. Палеоазиаттардың шығу тегі бір емес. Сол кезеңде Обь және Жоғарғы Енисей аралығын қазіргі кеттерге туыс тайпалар мекендеген.

Алдыңғы Орал, Орта және Төменгі Обь аралығы орал тіл семьясының қалыптасу аймағына жатады. Самодий тайпаларының ата-бабалары осы аумақтың шығысын, ал угорлардың ата-бабалары батыс жағын алып жатқан.

Оңтүстік Сібірд б.з.б III-II м.ж мұнда оңтүстіктен және батыстан келген келбеті еуропоидтық халық қоныс тепті. Бұлар мал және жер өңдеу шаруашылығымен айналысатын афанась және андронов мәдениетінің өкілдері.

Жаңа дәуірдің кезінде Оңтүстік Сібір және Солтүстік Байкалды түрік, тунгус тайпаларының қоныстануы басталды. Якуттардың ата-бабалары XIII ғ. Орта Ленаға жылжи бастаған. Тунгустар Шығыс Сібірді қамтыған. Сібірде этникалық араласу үрдісі кейін де жалғасын тапты. Эвенктер мен якуттар палеоазиаттардың біраз бөлігін ассимиляцияға ұшыратты. Ал самодий тайпалары Еуразия тундрасын игерді.

Әдістемелік нұсқаулар: Еуразия халықтарының шығу тарихын және тілдік ерекшеліктерін қарастыруда отандық, шетелдік дереккөздерін пайдалану керек.

Негізгі әдебиеттер тізімі:

1. Народы мира. 1988

2.Есназарова Ұ.А., Темірбеков А.Т. Түркі тілдес елдер географиясы. Ахмет Иасауи университетінің Жәрдем Қоры Баспасы. Анкара, 1999.-107 б.

3.Каримуллин А. Тюрки и индейцы Америки – истоки происхождения. Изд. Дом «Кочевники», -Алматы, 2004.

Қосымша әдебиеттер тізімі:

1. Акышев К. Культура кочевников на рубеже веков. — Алматы, 1995.

Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. — Алматы, 2002.

3. Кадырбаев А.Ш.. За пределами Великой Степи. – Алматы, 1997.

Date: 2021-07-22; view: 2137; Нарушение авторских прав

Негізгі түсініктер: өркениет, мәдениет, «Әлемнің 7 кереметі».

«Мәдениет» деген ұғымның аясы өте кең. Сондықтан да болар, «мөдениет» үғымының көптеген анықтамасы бар. Адам ой-санасы мен өрекетінің нәтижесінде туындаған құндылықтарды біз мәдениет дейміз. Мәдениетті кейде шартты түрде материалдық және рухани деп екіге бөледі. Қолмен ұстап, көзбен көруге болатын дүниелерді материалдық мәдениет үлгілері дейміз. Ал қолмен ұстап, көзбен көруге болмайтын, тек санамен, түйсікпен қабылданатын мәдениет жетістіктерін біз рухани мәдениет дейміз.

Көшпелілердің рухани мәдениетінің өз даму ерекшеліктері бар. Ол көшпелілердің тіршілік қарекетінің, тұрмысының ерекшеліктерінен туындайды. Кейбір батыстық зерттеушілер: «Көшпелілер өз бетінше мәдени кұндылықтар жасауға кабілетсіз, олар тек басып алған отырықшы халықтардың мәдениетін қабылдайды. Ал отырықшы халықтардың мәдениеті оларға өтей мәдениет болып қала береді», — дейді. Бұл — мүлде қате пікір. Көшпелілер өз тұрмыс-әрекетіне лайықты мәдениет қалыптастырған. Көшпелілердің материалдық мәдениеті көші-қонға ыңғайланып жасалған. Мұндай таза көшпелі мәдениет үлгілеріне біз жиналмалы, жығып-тігуі өте жеңіл киіз үйді, ер-тұрман, ат әбзелдерін, теріден, ағаштан жасалған [Ыдыс-аяқ|ыдыс-аяқтарын], бесігін, басқа да тұрмыстық заттарын жатқызамыз. Көшпелілердің рухани мәдениеті тіптен бай. Мал шаруашылығы — егіншілікке карағанда бұқара халықтың барлығы қамтылмайтын, қамтығанның өзінде көшпелі кауымның бос уақыты көбірек болатын шаруашылық түрі. Сонымен қатар көшпелілер отырықшыларға қарағанда табиғатқа жақынырақ, онымен өмір сүрген. Көшпелілерде табигатка негізделген дүниетаным, ақынжандылық, қиялшылдық, түптеп келгенде, шығармашылықпен ойлау жүйесі қатты дамыды.

Көшпелілер мәдениетінің тағы бір ерекшелігі — олардың мәдениетінің көбінесе синкретті (біртекті ғана емес, көпқырлы) болып келуінде. Көне заманда қазақ жерінде өмір сүрген тайпалар (сақ, ғүн, үйсін, сармат, т.б.), одан кейін орта ғасырлардағы түркілер бүкіл Еуразиялық көне және ортағасырлық өркениеттер мен әр түрлі себептер арқылы (миграция, жаулап алу, бейбіт көршілік жағдайында) араласты. Сол аркылы көшпелілер өздеріне түрлі халықтардың жақсы мәдени жетістіктерін қабылдады, өздерінің мәдени үлгілерін басқа халықтарға жұғыстырды. Көшпелілер түрлі мәдениеттердің бірбірімен араласуына, жақындасуына қозғаушы күш болған, дәнекер қызметін атқарған.

Көне жазулар күміс тостағандағы жазу (Есік) Көне түркі әліпбиі Қазақ жерінде жазу-сызу сақ дәуірінен бастап пайда болған сияқты. 1960 жылы Ертіс өзенінің оң қанатынан табылған б.з.д. V—IV ғасырларға жататын сақ дәуірінің марал сүйегінен жасалған түмарда жазу болған. Оны ғалым Алтай Аманжолов оңнан солға қарай «Ақ сықын» — «Ақ марал» деп оқыған. 1970 жылы Есік қаласының түбінен табылған «Алтын адамның» қабірінен жазуы бар күміс тостаған шықты. Тостағанның сыртында екі жолға жазылған 26 таңба бар. Олар бір жағынан, көне түркілердің руникалық жазбаларына үқсас, екіншіден, Жерорта теңізі төңірегіндегі көне алфавиттік таңбаларға, өсіресе грек, арамей өріптеріне ұқсас. Оны да А.Аманжолов көне түркі тілі сияқты оңнан солға қарай оқыған. Жазудың мазмүны мынадай екен: «Аға, саған (бүл) ошақ! Бөтен (жат ел адамы) тізеңді бүк! Халықта азық-түлік (мол болғай!)!» Зерттеушінің пікірінше, бүл сақ дөуірінде түркі тілінде жазылған, яғни бүдан 2500 жыл бұрын түркі тілдес сак тайпалары әліпбиін жазуды білген. Өткен ғасырдың 60-жылдары Іле өзенінің оң жағасындағы Тайғақ шатқалынан көне тибет жазуы, көне грек әліпбиіндегі жазу табылды. Ғалымдардың пікірінше, грек алфавитімен жазылған жазудың сыртынан айналдыра тибет жазуын жазған. Жазуды грек әліпбиін білетін буддалық монах жазған болуы керек. Қарлүқтар заманында (VIII ғ.) Жетісу жеріне келген тибеттіктер тау-тасқа өздерінің буддалык дүғаларын ойып жазған. Әліпби жазу дүниежүзілік мәдениетке косылған үлкен үлес болып есептеледі. Көне түркілер алғашқы әріп жазуының бір түрі — руналық жазуды ойлап тапқан және пайдаланған.

2. Қытайда тарихи кезеңдер ел басқарған әулеттер билік еткен уақытпен бөлінеді. Тарихта аттары қалған әулеттер ретінде: Чжоу, Цинь, Таң және Сұн, Цин белгілі. Чжоу кезеңі- шамамен б.з.б. ХІ-ІІІ ғғ., бұл кезең сауда және экономикалық өркендеумен мәлім. Б.з.б. ҮІІІ ғ. бастап Чжоу әулеті әлсіреп, билікке ұсақ патшалықтар таласа бастаған. Бұдан кейін үлкен мемлекеттер пайда болып, олар өзара билікке таласты 250 жыл бойы жүргізген. Барлығынан билікті Цинь пашалығы жеңіп алады. Император Цинь Шихуанди Қытайды біріктіреді, ол б.з.б. 221-207 жж. дейін билік етті. Елде бұдан соң билікке талас, көтерілістер өтеді.Б.з.б. 202 ж. шаруа Лю Бан өзін император етіп жариялайды. Сөйтіп Хань әулеті пайда болады. Қытайдың нағыз гүлденген уақыты ретінде тарихта ҮІІ ғ. басы мен Х ғ.- Таң және Х-ХІІ ғғ. Сұн әулеттері көрсетіледі.

Ежелгі Қытай тұрғындары әлем екі қарама-қарсы күштердің: Ян (оң-ер адам күші) және Инь (теріс, әйел дам күші) соқтығысынан туындады деп түсінген. Қытайлықтардың дүниетанымы да осы негізде қалыптасқан. Б.з.б. ІІ мыңжылдықта қытайлықтарда табиғатқа табыну: тау, жер, өзен, күн, ай, жаңбыр, жел т.б. табиғат құбылыстары иесіне сыйыну үстем болған. Олар сыйынды, құрбандық шалды, өздеріне олардан жақсылық тіледі. Олардың арасындағы «ең жоғары» құдайшылық болды. Ол — барлық рухтар мен өлгендер рухынан биік тұрды.

Кейіннен патша билігін құдайшылықпен теңестіру пайда болды. Патша аспан баласы, яғни құдайдың жердегі өкілі ретінде есептелді. Б.з.б. ХІІІ ғ. бастап патшаларды белгілеу кезінде «жоғары» құдайшылықты көрсеткен иероглифпен берілген.

Б.з.б. І мыңжылдықтың орта шенінен Қытайда үш негізгі идеологиялық бағыт пайда болып, кейіннен олар діни-фәлсәфәлық жүйеге айналды. Олар: даосизм, Конфуций ілімі және буддизм.

Даосизм негізін салған Лао-Цзы данышпан. Ол б.з.б. ІҮ-ІІІ ғғ. өмір сүрген, «Дао және дэ туралы кітап» деген еңбек жазған. Даосизмнің басты фәлсәфәлық катеогриясы-дао-заң, ереже, жол, мән, тәртіп болып табылады. Бұл бағыт бойынша бүкіл әлем бір заңға- даоға бағынышты. Дао барлық тіршіліктің бастауы, оны анықтаушы белгі- табиғилық.

Дао бойынша табиғат-шынайы өмір даоға тәуелді, басқа ешқандай жоғары күшке бағынбайды. Адам заттардың табиғи ретін өзгертуде әлсіз, сондықтан ол оқиғалардың табиғи барысын күтеді. Дао соңына дейін танылмаған болып, тек адам абыройы- дэ арқылы жүзеге асырылады. Даосизм мәңгілік өмір ілімін уағыздады. Олар мәңгілік өмірді тән өмірін шексіз ұзарту арқылы жету деген сенімді негізге алды.

Б.з.б. ҮІ ғ. соңы мен Ү ғ. басы Қытайда маңызды діни-дүниетаным жүйесі- конфуцийлік пайда болған. Оның негізін салған Кун-Фу-Цзы (б.з.б. 551-479 жж.) еуропалық транскипцияда Конфуций. Оның ілімі ережелер жиынтығы, мораль қағидаларына негізделген. Онда жасқа, лауазымға байланысты өзара сыйласу, құрметтеу дәстүрі негіз болып табылады. Қоғамдағы барлық тәртіпсіздік пен тұрақсыздықты адамдар адамгершілігінің төмендеуінен болады деп түсіндірген. Конфуций патша және аруақ рухына табынуды насихаттады. Бұл ағым саясаттанған болды десе де болады. Конфуций ілімі- патша билігі- халық тәуелдігі немесе салт-дәстүрлерді сақтау арқылы халықты басқару.

Жазу. Б.з.б. ХҮ ғ. Қытайда 2000 иероглифтен тұратын иероглифтік жазу қалыптасқаны белгілі. Көне қытай әдеби шығармаларына б.з.б. І мыңжылдық басындағы «Әндер кітабы»- «Ицзин», онда 300-ден астам ән мен өлеңдер енген, және «Өзгерістер кітабы» жатады. Қытайлықтар жібек матаға табиғи бояумен жазған, б.з. қарсаңында тушь пен қағазды ойлап шығарды. Бұл кезде иероглиф саны 3000-ға жетті. Иероглифтердің дамуы б.з. байланысты болды: б.з. ІІ ғ. иероглиф саны 10 000, ІІІ ғ.-18 000-ға жеткен. Қазіргі кезде ортақ жазу-путунхуа (хань) жазуы енгізілген. Осы кезде алғашқы сөздіктер пайда болып, император сарайларында кітапханалар ашылған.

Б.з.б. ІІ ғ. қытайлықтар жылды 12 айға, айды- 4 аптаға бөлді. Б.з.б. Ү ғ. аспан денелерін зерттеп, нәтижесінде 28 жұлдыз бөліп көрсетті. Б.з.б. ІҮ ғ. әлемде алғаш рет 800 жұлдыз аттары енген жұлдыз каталогын жасады. Б.з. б. 28 ж. қытайлықтар Күндегі даққа сипаттама берген. Кейін Чжан Хэн деген астроном – ғалым әлемде алғаш рет аспан денелері глобусы жасалған.

3. Үнді көркем мәдениетінің қайнар көздері Инд пен Ганг өзендерінің жағалауларында пайда болған өте ежелгі өркениеттерден басталады. Жоғары дамыған Хараппа өркениеті (б.з.б. 3-мыңжылдықтың ортасынан 2-мыңжылдықтың ортасына дейін) кезеңіне Сангхол мен Лотхал тәрізді ірі қалалар жатады. Оларға бірыңғай жоспарлау, жолға қо-йылған сумен қамтамасыз ету және құбыр жүйесі, күйдірілген кірпіштерден салынған көп қа-батты құрылыстар, шомылуға арналған қоғамдық бассейндер тән. Б.з.б. 2-мыңжылдықтың ортасынан 1-мыңжылдықтың ортасына дейінгі Солтүстік Үндістанмәдениетіне әдеби деректер мен неғұрлым кейінгі кезеңдерге тән мүсіндік және көркемсуретті бейнелер бойынша баға беруге болады. Құрылыстар ағаштан, саз бен құрақтан салынды.

Үндістан халықтары — өте ежелгі, терең өзіндік ерекшеліктері бар музыкалық мәдениеттің мұрагерлері болып табылады. Оның қайнар бұлақтары халықтардың әр салалы еңбек және рухани қызметіне байланысты халықтық және ұжымдық әдет-ғұрыптардан басталады. Театр, музыка мен би өнері жөніндегі “Натья-шастра” (1 ғасыр) трактаты өзі жарық көргенге дейінгі заманда үнділіктерде өзіндік ерекшеліктері мол, қайталанбас, жоғары дамыған музыка жүйенің өмір сүргенін дәлелдейді. Үнді музыкасына суырып салмалық тән. Үндістанға Кіші және Орталық Азиядан келгендер орныққаннан кейін үнді музыка мәдениеті мұсылмандық Шығыстың музыкалық мұрасымен тығыз байланысқа түсті. Нәтижесінде үнділіктер мен мұсылмандардың дәстүрлі өнерін ұштастырған жаңа стиль пайда болды. Көптеген вокалдық стильдердің ішіндегі неғұрлым танымалдары: дхурупад (бастауын ежелгі храмдық ән айтудан алады), кхиял (дхурупадтың парсы музыкасымен бірігуі нәтижесінде кейінірек пайда болды). Сондай-ақ махаббат қуаныштары мен өкініштері жөніндегі әсем лирикалық ән-тхумри, негізін Пенджабтың халық әндері құраған лирикалық шығарма — таппа, Бенгалия халық музыкасының үлгілеріне жақын бхаджан мен киртан да кең тараған. Кәсіпқой музыка өз бастамасын фольклорлық үлгілерден алғанымен де, классик. және халықтық музыка жанрлары бір-бірінен елеулі түрде ерекшеленеді.

Халықтық театр қойылымдары өте ежелгі заманда пайда болып, әр түрлі әдет-ғұрыптар, ойындар мен билер орындаудан құралады. Халықтық театрдың көптеген формалары шамалы ғана өзгерістермен осы уақытқа дейін келіп жетті. “Рамаяна”, “Махабхарата” эпик. поэмаларының мазмұнын сахнада бейнелеу көпшілік халықтық театрлық қойылымдардың негізі болып табылады. 4. Біздің заманымызға дейінгі грек-парсы соғыстары (500—449 жылдар) ежелгі Грекияның тарихындағы бетбұрыс кезең болды, өйткені дәл осы уақыттан бастап грек мәдениетінің классикалық кезеңі басталды. Біздің заманымызға дейінгі V ғасыр Афины, әсіресе Периклдің (біздің заманымызға дейінгі 444-429 жылдар) басшылығы кезінде аса ірі мәдени орталыққа айналды. Афинының рухани өмірінде демократиялық құрылыстың орнығуы — грек театрының гүлденуімен, трагедиялық және комедиялық шығармалары дүниежүзілік әдебиеттің асыл қазынасына енген Эсхилдің, Софоклдың, Еврипид пен Аристофанның шығармашылықтарымен тұспа-тұс келді.

Еуразияшылдық идеясы тарихи түсінік ретінде Аполло Олимп. Архаикалық дәуірде әдебиет саласында лирикалық жанр үстемдік етсе, ендігі жерде трагедия мен комедия жанрлары басты орынға шықты. Дәл мағынасында трагедия деген сөз — «ешкілер әні» деген мағына береді. Ол — ешкі терісін жамылып, әзіл-оспақтық сарында хормен өлең айтудан шыққан. Афиныда Дионис құдайдың құрметіне байланысты жалпы мемлекеттік мейрамның бекітілуі — трагедияның мерейін жоғарылата түсті. Мифологиялық кейіпкерлерге толы грек трагедияларының басты мазмұны — халықтың өз теңдігі мен әлеуметтік әділет жолындағы қаһармандық күресінің сан саласына арналған. Грек трагедиясының Гомер дастандары сияқты үлкен тәрбиелік мәні болды.

Посейдон. Классикалық грек трагедиясының негізін қалаушы — ұлы Эсхил (біздің заманымызға дейінгі 525—456 жылдар) болды. Эсхилге дейін бүкіл кейіпкерлерді бір-ақ актер ойнайтын болса, енді сахнаға екінші актер шығарылды, соның арқасында драмалық сахна көріністері жандана түсті. Осы орайда, драмалық қойылымдарда маскалардың, декорациялардың қолданылуы да Эсхилдің есімімен тығыз байланысты екендігін айта кеткен жөн. Эсхил трагедияларында шындық, өділеттілік, діни-этикалық мұра ұғымдары одан әрі айқындалып, азаматтардың рақымшылдығы мен адамгершілігі, өз еліне деген сүйіспеншілігі басты орынға шықты. Мысалы, «Құрсаулы Прометей» трагедиясының басты тақырыбы патриотизм мен рақымшылдық болса, ал «Орестей» трилогиясында адам тағдыры кеңінен көрініс тапқан. Адам тагдыры мөселесі грек трагедиясының дарынды өкілдерінің бірі Софоклдың (біздің заманымызға дейінгі 497—406 жылдар) шығармашылығында өзінің занды жалғасын тапты. Ол өз шығармаларында еркіндікке толы азамат еркінің әділетсіз қатал тағдырға қарсылығын тамаша суреттей білді. Софоклдың «Эдип патша» деп аталатын ұлы трагедиясының күні бүгінге дейін элем сахналарынан түспеуі көп нөрсені аңғартса керек.

Біздің заманымызға дейінгі 480—406 жылдар аралығында өмір сүрген Эврипид психологиялық драманың негізін қалады. Оның «Медея» және «Федра» трагедиялары да адам өліміне өкеліп соғатын шым-шытырық өмірлік уақиғаларға толы болып келеді.

Ежелгі Грекиядағы комедия жанрының тамаша өкілі — Аристофан (біздің заманымызға дейінгі 445—385 жылдар шамасы) болды. Оның комедиялық туындыларында халықтың күнделікті өмірі, тұрмыс-тіршілігі басты орын алды. Сондықтан да болар, оның комедияларындағы кейіпкерлер әдетте халық атынан сөйлеп, халықты қанап, алдап-арбаушыларды өткір сынға алады. Ұрылар сияқты қоғамға жат элементтермен қатар, ақылы мен арын сатқан ел билеуші философтарды да әжуаға ұшыратады. Оның 138 «Салт аттылар», «Бейбітшілік», «Лисистрата» және тағы да басқа комедиялары саяси мазмұндағы шығармалар қатарына жатады. Аристофан грек театрының халықтың дөстүрлеріне сүйене отырып театр сахналарында мималарды (өмірдің күнделікті жағдайларын бейнелейтін шағын көріністер) кеңінен пайдаланды. Дөл осы кезенде пантомима жанрының туындауы комедия жанрын одан әрі түрлендіріп, оның халықтық сипатын айқындай түсті.

Біздің заманымызға дейінгі V ғасыр грек тарихнамасы қарқынды түрде дами бастады. Оған үлкен үлес қосқан сонау көне заманның өзінде-ақ «тарихтың атасы» деген атақ-даңққа ие болған Геродот (біздің заманымызға дейінгі 484— 430 жылдар) болды. Оның тақырыбының негізгі арқауы грек-парсы соғыстары болып табылатын «Тарих» атты еңбегі баға жетпес тарихи мұралардың қатарынан орын алды. Көне заманның ұлы тарихшыларының бірі — Фукидид (біздің заманымызға дейінгі 460—400 жылдар) өзінің «Пелопоннесе соғыстары» атты еңбегінде алғаш рет ғылыми — шыншылдық әдісін кеңінен қолданып, сол кезеңдегі тарихи уақиғалардың өзара байланыстарын ашу арқасында, халықтың саяси білімінің артуына себепкер болды.

Әдістемелік нұсқаулар: Еуразиядағы көне өркениеттер тарихын кешенді түрде және тұтас қарастыру қажет.

Негізгі әдебиеттер тізімі:

1. Акышев К. Культура кочевников на рубеже веков. -Алматы, 1995.

2. Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии, -Алматы, 2002.

3. Кадырбаев А.Ш.. За пределами Великой Степи. -Алматы. 1997.

4. Штайн В. Хронология мировой цивилизации. –М: Изд. «Слово», 2003.

Қосымша әдебиеттер тізімі:

1. Кадырбаев А.Ш.. За пределами Великой Степи. -Алматы. 1997.

2. Рене Груссе. Империя степей.- Алматы, ТОО “Санат”, 2003. Штайн В. Хронология мировой цивилизации. –М: Изд. «Слово», 2003, С. 8.

3. Оразбаева А. И. Цивилизация кочевников евразийских степей. Алматы: «Дайк-Пресс», 2005, 310 с.

Date: 2021-07-22; view: 1213; Нарушение авторских прав

Негізгі түсініктер: прототүріктер, Ұлы Дала өркениеті.

1. Еуразиялық кеңістік аумағындағы мәдени байланыстардың бірнеше өркениеттік-мәдени сабақтастықты сіңірген әрі бай, әрі көне тарихы бар. Еуразиядағы ашық, әрі байтақ далалар аймағы көшпелі және отырықшы халықтардың түрлі мәдениеттерінің өзара ықпалдастығы мен тоғысуына ұйытқы болды. Қазақстанның қазіргі аумағында сан түрлі тайпалар мен халықтардың жолы түйісіп отырды. Осы халықтар туралы деректер бізге сан түрлі көріністерде, соның ішінде өнер, халықтың естелігі арқылы жетті. Еуразияның шежіресі өркениетаралық қарқынды және жемісті өзара ықпалдастық, әлеуметтік-мәдени және экономикалық өзара кірігу мысалдарына толы. Солардың ішіндегі ең айшықтылары – халықтардың Ұлы көші-қонына байланысты оқиғалар, осы оқиғалардың нәтижесінде бүгінгі Еуропаның нобайлары пайда болды.

Ұлы Жібек жолы ежелгі заманның басты сауда-экономикалық күретамырына айналса, көшпелі-номадтардың мемлекеттік құрылымдары симбиоздың, түрлі мәдениеттер мен діндер бірлестіктерінің (одағының) үйлесімді үлгілеріне жатады.

Қазақстан топырағында тұрған тайпалар мен халықтар өздерінің дербес, көшпелілерге ғана тән бірегей мәдениетін жасады, осы мәдениет Батыстың да, Шығыстың да түрлі мәдени дәстүрлерімен өзара ықпалдастық жүргізді. Көшпелілердің өркениетіне, басқа кез келген өркениет сияқты, бірқатар ерекшеліктер, соның ішінде мәдени, саяси және экономикалық өзгешеліктер тән. Сонымен бірге, номадтардың жалпыадамзат өркениетіне қосқан нақты үлесі көбіне елене бермейді, бірақ нақ сол көшпелілер әскер тегін (қару-жарақ, ат әбзелдері), мал шаруашылығын, ою-өрнек өнерін дамытуда нағыз революциялық жаңалықтар енгізді. Түркі мәдениетінің көптеген элементтерін Еуропаның да, сондай-ақ Азияның да егін шаруашылығымен айналысатын отырықшы халықтарының өздеріне сіңіргені таңқаларлық жәйт емес.

Еуразиялық мәдениетті Шығыс пен Батыс мәдениеттері дамуының басты кезеңі немесе олардың өзара байланыстарын «мәдени көпір» ретінде қарастыруға да болады. Көшпенділік дәуірдің алғашқы кезінде аттың жүгенін, соңынан қылышты ойлап тапқан да Ұлы даладағы тайпалар немесе тұрандықтар. Екі аяқты соғыс арбасының да Ұлы далада пайда болғаны белгілі. Енисейдегі, Қаратаудағы, Таңбалы шатқалындағы, Алтайдағы петроглифтер екі аяқты соғыс арбасы мен садақтың алғаш рет сол жерде тұрған тайпаларда пайда болғанын дәлелдейді.

Ертедегі Ұлы дала көшпенділері сауыт-саймандары мен тұрмыстық бұйымдарын әшекейлеуге қола, күміс және алтын пластиналарды пайдаланып, өзіндік айшықты “жануарлар стилі” өнерін дамытуымен ерекшеленеді. Археологиялық деректер бойынша, Монғолиядағы және Ордосстағы ғұндардың өнері мен скиф өнері бір мезгілде қатар дамыған.

Мөде қаған қытай патшасы сұратқан жақсы жылқылары мен сұлу қыздарын берсе де, жерге келгенде (мейлі ол құнарсыз шөлді аймақ болса да): «Жердің жақсы-жаманы болмайды. Жер мемлекеттің негізі. Ол ешкімге берілмейді …» деп, қытайға соғыс жариялайды, сүйтіп оның көп жерін жаулап алады.

Ғұндардың батыс бөлігі б.д. I-IV ғасырларында Жетісу, Арал теңізі арқылы өтіп, алдымен Жайық-Еділ өзендері аралығын мекендеп, одан кейін Қара теңіз бойын басып алып, Днепр мен Дунайға дейін жетіп, осы көштің жолында кездескен аландардың бір бөлігі мен остроготтарды бағындырып, угр, визигот, герман тайпаларының батысқа жаппай көшуіне себепші болды. Еуразияның картасын түбегейлі өзгерткен осы «Халықтардың ұлы көші» кезінде Кавказдың солтүстігінде Терек пен Кубандағы аландардың көпшілігі ғұндарға бағынды. Қазіргі осетиндер аландардың ұрпақтары. Аландардың екінші бөлігі Батысқа көшіп, сол жақтағы батыс герман тайпаларына қосылды. Олардың бір бөлігі Луардың төменгі жағындағы Галға орналасса, қалғандары суявтармен немесе визиготтармен араласып, Испаниядағы Каталонияның («Гот-Алан») атауы болған жаңа этникалық элемент құрды.

Еуропадағы Бургунд ұлысының алғашқы топонимі алдымен түркілер тұрған Байкал қыраттарында кездеседі. Содан кейін олар Каспий теңізі маңында тұрған. Олардың бір бөлігі Кавказдағы Қарашай жеріне көшіп, соңынан Ұлы көш кезінде қазіргі Франция жеріне барып орнықты.

Ғұндар Қара теңіз жағалауын, Керч бұғазын, Боспор патшалығын, Рим империясының Паннония аймағын (Венгрия) өзіне қаратып, Еуропадағы Батыс ғұн империясын құрды. Олар 437 жылы Рейн өзені бойында Бургун корольдігінің әскерін жеңгеннен кейін барлық герман тайпалары ғұндарға бағынышты болды.

Аттила Еуропадағы өзара қырық пышақ болып, ұдайы соғысып жататын тайпалардың басын қосты. Сүйтіп Еуропада бейбіт өмір орнатты. Рим империясында құлдық қауымды құлатып, ондаған мың адамды құлдық бұғауынан азат етті. Өз халқына қатыгездік жасаған әміршілерді қатал жазалап отырды. Сол үшін Аттиланы халық «құдайдың қамшысы» («бичь божий») деп атап кетті.

Халықтардың ұлы көші V ғасырдағы Атилланың Еуропаға жасаған осы жорықтарымен аяқталды.

«Халықтардың ұлы көшінің» тарихи маңызы — ол адамзатты құл иеленушіліктен азат етуге септігін тигізді.

Д.Николле ғұндар туралы, «Атилланың әскери тактикасын сипаттаған грек жылнамаларында оның соғыс жүргізу өнері мен тактикалық әдіс пен стратегияны жақсы меңгергенін жазады. Ол шапқыншы емес, ұлы қолбасшы және ақылды көсем. Ғұндар рим легионерлері сияқты қансорғыш емес, тәртіпті болды. Еуропа цивилизациясы алдындағы ғұндардың айыбы, олардың сырт пішіні мен дәстүрі басқа болды. Еуропалықтар соғыс өнері мен рыцарлықты ғұндардан үйреніп, олардан салт аттылық, киім және қаруды алды. Арабтар мен III-IV ғасырлардағы олардың ұсталары сақтар, ғұндар, хазарлар, болгарлар және қыпшақтардан соғыс қаруын жасауды үйренді» дейді. IX ғасырдағы араб тарихшысы Әль-Жахиз; «түркілердің соғыстағы рөлі мен маңызын, қытайдың өнердегі және грецияның ғылымдағы орынымен салыстыруға болады» деп бағалаған. Сонымен қатар, ғұндардың Еуропаға монша, руникалық жазуды әкелгені белгілі.

Гильом де Рубрук өзінің “Шығыс елдеріне саяхат” деген кітабында түркі халықтары ғұндар туралы мынадай деректер қалдырған: “Ғұндар, соңынан венгрлер осы Паскатирь (башқұрт) жерінен шықты, бұл Ұлы Болгария. Олар жүйрік аттарымен жабайы халықтарын ұстап тұрған Кавказ шатқалдарындағы Александр кедергісі арқылы өтіп, Египетке дейінгі халықтарға салық төлетті. Олар (ғұндар) Францияға дейінгі барлық жерлерді жаулап алғандықтан қазіргі татарлардан (монғол) бай болды”.

Ғұндар дәуіріндегі түркі тайпаларының Еуропа мен Азия құрлығында ілгерушілік маңызы зор болды. Өткен мәдениеттерден шынайы «еуразиялық» бізге белгілі ұлы мәдениеттерден эллиндік «Батыс» және «Шығыс» элементтерін ұштастырған және оны жалғастырған византиялық- шығыс- Жерорта теңіз дүниесіндегі соңғы антикалық және орта ғасырды қамтитын. Жоғары дәрежеде орыс мәдениеті мен византия мәдениетінің арасында тарихи байланыс байқалады. «Еуразиялық» мәдениет белгілі бір мөлшерде екі мәдениеттің тарихи сабақтастығынан туындайды.

Л.Н.Гумилев «Көшпенділер мәдениеті өзінің 3000 жылдық ғұмырында Жерорта теңізі мен Қиыр Шығыс елдеріне қарағанда творчестволық эволюцияны бастан өткерді»-деп санайды. Еуразия сахарасындағы бұл көшпелілер өркениетін б.з.д. XI ғасырдан бастап, б.з. XVIII ғасырына дейін жеткізеді.

«Көшпенлілер өркениеті» деген ұғымды Ә.Марғұлан, К.Акишев, К.Байпақов сияқты археолог ғалымдар көбірек пайдаланады. «Көшпенлілер қоғамы» деген терминді С.Толыбеков, Д.Кішібеков сияқты ғалымдар ғылыми айналымға енгізді. Сонымен бірге соңғы кезде «қазақ сахарасында Дала өркениеті болды»- деген пікірлер де орныға бастады. А.Тойнби өркениетті табиғи ортамен байланыстырып, Қытай, Үнді өркениетін континентальды деп атағаны белгілі. Еуразия кеңістігіндегі өркениет осы тұрғыдан қарағанда Дала өркениеті болып табылады.

«Дала» философиялық мәнге ие ұғым. Алтайдан Дунайға дейінгі Дешті Қыпшақ сахарасы әрі далалы, әрі таулы, әрі өзен-сулы, нулы өркениет. Бұл географиялық аймақта этномәдени тұтастық қалыптасты, славян, финноугор, үндіарийлік, түркі тетес тайпалар өзара әлеуметтік-экономикалық процестер барысында өзара ықпалдасқанымен, түркі өркениеті басым болды. Біздің жыл санауымыздан бұрынғы IV мыңыншы жылдың аяғына таман – жылқы қолға үйретілді. Салт атты көшпелілер далалық өркениеттің қозғаушы күші болды. Оны археологиялық қазбалар дәлелдейді. Сайын далада Қытай-парсы, Үнді, Араб өркениеттерімен, барлық әлемдік діндер тоғысты. Шаманизм, тәңірге табыну, зердеш, пұтқа табыну, христиан, манихейлік, ислам –рухани өмірдің қазығы болды.

2. Еуразиялық сахарадағы көшпелілер Дала арқылы өтетін «Ұлы Жібек жолы» сауда ғана емес, мәдениет тоғысу жолы болды. Көшпелі өмір адам мен табиғаттың қадірін білуге дағдыландырды. Даланың өзіндік этикасы мен менталитеті қалыптасты. Түркі әлемінің мемлекеттік жүйесі түркі өркениетін, дәлел.

Түркі қағанаты Еуразия сахарасындағы тұңғыш империя еді. Ол сонау Маньчжуриядан Азов теңкізіне дейінгі жерді алып жатты. Мұндай алып империяны кейін Моңғолдар, XVIII-XIX ғғ. Ресей ғана орната алды. Сол дәуірде түркі жазуы пайда болды. Біздің бабаларымыз тасқа қашап, болмыстарын хаттап кетті: «Когда вверху возникло Голубое небо и внизу Бурая земля, между ними обоими возник род людской и воссилени над людьми мои пращуры Бумын каган, Истеми каган. Воссев над царство, они учредили Эль (государство) и установили Тэрю (закон) народа тюрков. Имеющих головы они заставили склонить головы, имеющих колени они заставили преклонить колени. На восток и запад они расселили свой народ. Они были мудрые каганы, они были могущественные каганы».

Біздің жыл санауымызбен 545 жылы Бумын қағанның ордасына Қытай елшісі келді. Сол кезден бастап, түркі елі халықаралық статусқа ие болды. Түрік қағанаты кейінгі Түргеш, Ұйғыр, Қарахан, Қырғыз, Хазар қағанаттарына, Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ мемлекеттеріне, Алтын Орда Жошы ұлысына, Қазақ хандықтарына жол салды.

Түркі өркениетінің әлемдік тарихқа қосқан үлестерін төмендігідей үлгіде жүйелесек:
Тәңірлік дүниетанымды қалыптастырды, Зәрдүш (Зороастризм) діні тарады; металл қорытудың ежелгі орталығы болды.

Түркі жазуы болды және жыл мезгілін маусымға бөліп, осы күнгі күнтізбелік дүниетанымды қалыптастырды. Ерекше әскери құрылымы, әскери өнердің шебер үлгілерін қалдырды.
Архитектуралық өнердің өзіндік үлгісін қалдырды: Айша бибі, Алашақан, Сырлытам, Қарахан, Жошыхан, Аяққамар, Жұбанана, Болғанана, Ботағай мавзолейлері т.б.

Би-шешендер бай ауыз әдебиетін қалдырды. Әуез (музыка өнері) шарықтады. Тек қана Қазақ хандығы тұсында 5000-дай күй (аспапты музыка) дүниеге келген.

Мемлекетті басқарудың дала демократиясына сүйенген ерекше жүйесін жасады. Ерте замандардағы төл түркілік сакралдық ұғымдар, дәстүрлер мен мотив-символдарды анықтаудың маңызы зор. Таңба мәселесі Шәкәрім, М. Тынышпаевтың еңбектерінде де жазылған. Этногроф ғалым Ж. Артықбаев: «Еуразия даласы көшпенділердің мәдени жетістіктерін толығымен бойына сіңірген қазақ қоғамы өзінің ішкі құрылымы жағынан да, сыртқы құрылымы жағынан да, мән-мағынасы жағынан да ерекше құбылыс болып табылады. Көшпелі қоғамның өмір сүру негізінде қабылданбайтын, өзгелермен салыстыруға келмейтін өзіндік ерекшелігі бар. Мұнда Батыстың да, Шығыстың да мәдени өлшеміне сай келмейтін ерекше мәдениет қалыптасқан. Осы ерекшелікті сезіну – методологиялық парадигманы өзгертуге негіз болуы тиіс. Бәрінен бұрын тарихи таным өзегіне материалдық көрсеткіштер емес, рухани құндылықтар: қоғамдық сана, әлеуметтік-мәдени құндылықтар сияқты факторлар қойылуы тиіс» — деп жазған еді. Міне, осылай, Қытай, Иран, Византиялық өркениеттермен тоғысқан түркілер жаңа мемлекет типін қалыптастырды. Егер, бірінші түркі қағанатында соғды тілі үстем етсе, екінші түркі қағанатында руна жазуы тарады. VII-VIII ғғ. Моңғолия мен Алтайда, Хакасия мен Тувада, Шығыс Түркістан мен Жетісуда Көне түрік алфавитімен жазылған 200-ден астам тас ескерткіштер қалды. Ал біздің ғасыр санауымыздан бұрын V ғасырда өмір сүрген Есік жазуындағы 17 әріптің 13-і көне түркі руникалық алфавит екені белгілі болды. Д.Клеменец көне түркілерді «тамаша халық» деген еді.

VI ғасырда түркілердің әдеби тілі қалыптасты, көрші Шығыс мәдениеті игеріле бастады. Кеңес шығыстанушылары ортағасырда жеті тұрақты тарихи-мәдени орталықтар Еуропалық, Араб-исламдық, Орта Шығыстық, Оңтүстік Азиялық, Орталық Азиялық, Қиыр Шығыстық, Оңтүстік Шығыс Азиялық орталықтары қалыптасты – деп есептейді. Сонымен Алтайдан Донға, кейде Дунайға серпілген бұл өркениет – 2000-2500 жылдың тарихы бар өркениет.

Бүгінгі Қазақстан өткен замандардан ұлттық мәдениеттер мен дәстүрлердің саналуандығын мирас етті. Ел аумағында тұратын жүзден аса этностық топтың өкілдері азиялық және еуропалық компоненттерді үйлестіретін бірегей мәдени нақышты құрайды.

Әдістемелік нұсқаулар: ҮІ-ХІІІ ғғ. Түркі мәдениетін қарастырған кезде, оның әлемдік өркениет дамуына қосқан үлесін айқындауға көңіл бөлу керек.

Негізгі әдебиеттер тізімі:

4. Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии, -Алматы, 2002. Искусство стран Востока, -Москва, 1986.

5. Рене Груссе. Империя степей.- Алматы, ТОО “Санат”, 2003.

6. Кадырбаев А.Ш. За пределами Великой Степи. –Алматы, 1997.

Қосымша әдебиеттер тізімі:

1. Каримуллин А. Тюрки и индейцы Америки – истоки происхождения. Изд. Дом «Кочевники», -Алматы, 2004.

3. Оразбаева А. И. Евразийство в контексте теории цивилизации // Евразийское сообщество. 2004. №1. 155-161 сс.

Date: 2021-07-22; view: 2750; Нарушение авторских прав

Негізгі түсініктер:Алаш, партия, интеллигенция, автономия.

1. Алаш қозғалысы «Алаш» партиясы, Алашорда үкіметі, Алаш идеясы бүгінгі таңда

қазақ тарихының күрделі әрі көкейкесті мәселелері болып саналады. Жоғарыда аталған күні кешеге дейін лайықты бағасын ала алмай келген ұғымдар қазақ қоғамындағы ұлттық оянудың, ұлттық сана қалыптасуының өзінше бір көрсеткіші іспетті. «Алаш» партиясын құру мен Алашорда үкіметін қалыптастыру жолындағы жанқиярлық еңбегі нәтижесінде «Алаш арыстары» ардақты есімін иеленген зиялы қауым тарих сахнасына көтерілді.

1917 жылы 21-26 шілдеде Орынборда өткен Бірінші Жалпықазақ съезінде «Алаш» ұлттық саяси партиясы құрылып, басшы органдары сайланды. Партияның құрамына Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мұстафа Шоқай, Мұхаметжан Тынышпаев т.б. қазақ зиялылары енді.

1917 жылы қараша айында «Алаш» партиясы бағдарламасының жобасы жасалынып, жоба «Қазақ» газетінде басылды. Бағдарлама негізгі 10 бөліммнен тұрды.

1917 жылы 26-29 қарашада Қоқанда (Түркістан) өткен өлкелік ІҮ мұсылмандар съезінде Қоқан (Түркістан) автономиясы құрылады. Премьер-министрі- М. Тынышбаев, Сыртқы істер министрі- М. Шоқай. Мұндағы идея — Тұтас Түркістан мемлекетін құру болды. Территориясының құрамына Жетісу және Сырдария облыстары енді.

1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орынборда ІІ Жалпықазақ съезі өтті. Съезде Алашорда автономиясы жарияланып, Алашорда үкіметі құрылады. Үкіметке 25 орын беріліп, 10-ны қазақ емес басқа ұлт өкілдеріне берілді. Көшбасшылары: Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Халел және Жаһанша Досмұхамедовтар, Х. Ғаббасаов т.б. болды. Үкімет Төрағасы болып Әлихан Бөкейханов бекітілді.

Азамат соғысы басталғанда Алашорда үкіметі екіге бөлінді: оның Батыс Қазақстандағы бөлігін (Орал, Жымпиты) Халел және ЖаҺанша Досмұхамедовтар, Шығыстағы бөлігін (Семей, Алаш- қазіргі Жаңа Семей қаласы) Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов т.б. басқарды. Бірақ Уақытша өкіметтің өмірі де ұзақ болмады. 1917 ж. 25 қазанда Уақытша өкімет құлап, оның орнына большевиктер басқарған Кеңес өкіметі орнады. Бұл жұмысшылар мен шаруалардың билігі орнаған өкіметі еді.

Про бизнес: Экономическое развитие Казахстана

2. Алаш қайраткерлерінің түп қазық идеясы – қазақ мемлекеті. Ол үшін ата-баба қанын төгіп

қорғаған, сақтап қалған, мыңжылдар бойы ешқайда көшпей, тұрақты мекен еткен жерді бөлшектемей, жатжұртқа таптатпау, сатпау, жерден айрылғаның барлық байлықтан, дәулетіңнен, құт-берекеңнен айрылу, өлу, өшу деген сөз; мемлекеттік басқару дәстүрлерді сақтай отырып, алдыңғы қатарлы Еуропа, Америка, Жапония үлгісіндегі қағидаттарға негізделген демократиялық сайлаушылар арқылы жасалған жүйелермен жүру керек; бұл ретте ешкімнің нәсіліне, жынысына, дәулетіне байланысты шектеу жоқ; шикізат емес, ұқсатып жасаған, пайда әкелетін өнім шығару мемлекет әрекетінің ең бірінші шарты; қазақ тілін дамыту, оқулықтар, сөздіктер жасау, мектептер, университеттер ашу; өз ақшасын шығару, әскер құрып, елді – мемлекетті қорғау керек.

Белгілі тарихшы Мәмбет Қойгелдиев «Алаш» сол кездегі еуропалық үлгідегі ұлттық демократиялық партия болған. Партияның басты құжаты саналатын бағдарламасының өзі сол тұстағы батыстағы кез келген партияның бағдарламасынан кем болмаған», — дейді.

«Түбінде еліміз егемендігін алады. Өз алдына дербес мемлекет болады. Мемлекеттілігімізді алған кезде ең бірінші болып Қараөткелде университет саламыз» деп мақсат еткен болатын алаш арыстары.

ХХ ғасыр басындағы озық ойлы қазақ зиялыларының бұл асыл армандары ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 1997 жылғы 20 қазандағы Жарлығымен 1997 жылдың 10 желтоқсанынан республика астанасы болып бұрынғы Ақмола қаласының жаңа астана болып жариялануымен және 1996 жылғы мамыр айындағы Президент Жарлығымен еуразиялық үлгідегі ұлттық университеттің құрылуымен толық жүзеге асты дер едік.

Бүгінгі күні қазақтың ұлан-ғайыр даласының дәл төсінде бой көтерген Астана қаласы еліміздің ұлы мұраттары мен игі бастамаларының ұйытқысына айналса, Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті халықаралық деңгейлі заманауи жоғары оқу орны болып саналады.

Ұлттық білім ордасын Еуразияның бел ортасында орналасқан Қараөткелде ашуды жоспарлаған алаш зиялылары білім және ғылым саласы турасында «Алаш» партиясы бағдарламасы жобасының «Ғылым-білім үйрету» деп аталынатын ІХ бөлімінде оқу орындарында білім алу жалпы халыққа қол жетімді, әрі тегін болуын, бастауыш мектептерде ана тілінде оқыту, ұлттық орта мектептер мен университет ашу қажеттігін көрсете келе, одан әрі: «оқу жолы өз алды автономия түрінде болуы; хүкмет оқу ісінде кіріспеу; мұғалімдер-профессорлар өз ара сайлаумен қойылуы» деген оқу-білім мәселесіне қатысты белгілеген басты бағыттар қазіргі күнгі әлемдік білім беру деңгейіне сәйкес келетін негізгі талаптар екендігіне көз жеткіземіз. Ендеше, біздің ұлттық зиялыларымыз осыдан 90 жыл бұрын озық тәжірбиелі шетелдік білім беру жүйесін таңдаған. Өйткені, Алаш идеологиясының түпкі мәнісі «Жұртта білім болса, байлық, құрмет, барша рахат та табылмақшы. Егерде білім, өнер жоқ болса, дүниедегі кеңшіліктің бәрінен де құр қалып, көрінгенге жем болып, шөліркеп, азып-тозып бітпекші» дегенге сайып келді.

«Алаш» ұстанымы — халық ұстанымы, ұлт ұстанымы. Қазақ қанша өмір сүрсе «Алаш» сонымен бірге өмір сүретін болады.

Әдістемелік нұсқаулар: Алаш идеологиясының теориялық негіздерін алаш зиялыларының ғылыми мұрасын қарастыру арқылы айқындау.

Негізгі әдебиеттер тізімі:

1. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда.-Алматы: «Ататек», 1995.

2. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.-Алматы: Санат, 1995.

3.Аманжолова Д. Партия Алаш: история и историография. Уч. Пособие .-Семипалатинск: Семипалатинский пединститут им. Шакарима, 1993.

4. Аманжолова Д. Казахский автономизм и Россия. История движения Алаш.-Москва: «Россия молодая», 1994.

Қосымша әдебиеттер тізімі:

1. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.-Алматы: Санат, 1995.-16-Б.

2. Әбжанов Х., Әлпейісов Ә. Қазақ интеллигенциясы мен мәдениеті туралы.-Алматы: Респ. мәдениет қызметкерлерінің мамандығын арттыру институты, 1992

3. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді?-Алматы: «Ана тілі», 1993

Date: 2021-07-22; view: 1113; Нарушение авторских прав

Негізгі түсініктер: революция, эмиграция, еуразияшылдық қозғалысы.

1. Еуразияшылдық идеясын ұстанушы орыс зиялылары алдымен еуразияшылдық топ,

одан қозғалыс болып қалыптасып, одан саяси партия құрған болатын. 20-30 жж. олардың бастамасымен бірқатар баспа орындары қызмет жасады. Олар жинақтар, альманах, журнал мен газеттер, сондай-ақ, бағдарламалық шығармалар жеке кітапшалар болып жарыққа шықты. Мәселен, еуразияшылдық баспаханаларынан Савицкий, Трубецкой, Алексеев, Толь, Полковников, Бромбергтердің еңбектері жарияланды. Сонымен бірге Ұлыбритания, АҚШ, Еуропаның жетекші қалаларында тұрған еуразияшылдықтың көшбасшылары хат жазысып отырған. Мұндай хаттар Мәскеу, Прага, Париж, Берлин, София және т.б. қалалардағы мұрағаттарда сақталған.

Еуразияшылдық тобының қалыптасуыН. С. Трубецкойдың «Европа и человечество» атты еңбегінің шығуымен байланысты болды. Бұл еңбектен соң еуразияшылдық үйірмесі құрылған болатын. 1921жылы София қаласында ең алғашқы еуразияшылдыққа қатысты «Утверждений» — «Исход к Востоку. Утверждение евразийцев. Предчувствия и свершения. Книга 1» атты жинақ шығарылады.

1922 жылы Берлинде «На путях. Утверждение Евразийцев. Книга вторая» деген келесі жинақ жарық көрді. 1923 жылы «Россия и латинство. Сборник статей» деген жинақ шығады.

1923 жылдан бастап еуразияшылдықтың баспа органы — «Евразийский временник» шыққан. 1927 жылға дейін 3 нөмірі жарық көрген. 20 жылдардың соңы мен 30 жылдардың басында еуразияшылдық топ арасындажікке бөліну басталғанда тағы екі жинақ жарық көрген. Парижден 1931жылы «Тридцатые годы. Утверждение евразийцев. Книга седьмая» атты келесі кітап шыққан. Сондай-ақ, жинақтармен қатар мерзімді басылымдар да жарияланған. 1925 жылдан 1935 жылдар аралығында «Евразийские хроники» (барлығы 12) шыққан. Бұлар негізінен еуразияшылдықты насихаттауға мақсатталды. Ал 5 шығарылымында теориялық мақалалар шығарыла бастады. Әсіресе, Париж қаласында 1926-1928 жж. шыққан 6-10, 1935 ж. – 11 және 1937 ж.- 12 шығарылымдары маңызды болды.

1928 жылдың 24 қарашасынан 1929 жылдың 7 қыркүйегіне дейін Парижде солшыл еуразияшылдардың «Евразия» (барлығы 35 нөмір) деген апталық газет шығарылған. Сонымен қатар, солшыл еуразияшылдардың ұстанымын «Евразиец» атты журнал насихаттады (Брюссель, 1928–1934, барлығы 25 нөмір шыққан).

«Версты» деген тақырыппен альманах 1925, 1926, 1927 жж. бойы Парижден шығарылған. Барлығы 3 нөмір жарияланды. Ал кейінгі еуразияшылдардың ұстанымын «Евразийские тетради» журналы (Прага, 1934 — 1936, барлығы 6 нөмір), «Свой путь» айсайынғы газет насихаттаған.

2. Кеңес үкіметі кезінді әрине еуразиящылдардың еңбектері қайта басылынған жоқ.

Жалпы еуразияшылдық идесы КСРО-да көп мәлім болмады. Тіпті КСРО-да еуразияшылдар ұйым құрмақ болғанда, оларды кеңестік барлау органдарымен арнайы «Трест» деген операция жүргізілген болатын. Чол кезде кеңестік арнайы органдар қызметкерлері де еуразияшылыдық туралы түсініктері болмаған. Не болмаса оларда көбінесе бұрмаланған пікір қалыптасты.

Еуразияшылдардың еңбектері тек қана қайта құру жылдарының соңында жариялау мүмкін болды. 1990 жылы «Вопросы языкознания» журналының №2- де Н. С. Трубецкойдың «Общеславянский элемент в русской культуре» деген мақаласы жарияланды, осы жылы №№4,5,6 және 1991 жылы «Вестник МГУ (серия 9 (филология)) журналының №1,2,3,4-де Широков бастамасымен келесідей еуразияшылдардың еңбектері жарыққа шықты: Н. С. Трубецкойдың «К украинской проблеме», «О туранском элементе в русской культуре», «предисловие к сборнику «Исход к Востоку», «Об истинном и ложном национализме». «Верхи и низы русской культуры (этническая основа русской культуры)», «Религии Индии и христианство» и «Наследие Чингисхана (взгляд на русскую историю не с Запада, а с Востока)», П. П. Сувчинскийдің «Типы творчества (памяти А. Блока)». 1991 жылы «Новый мир» журналының №1 Карсавингің «Государство и кризис демократии» и работу Флоровского «Евразийский соблазн» (публикация Соболева) атты мақаласы шықты.

Сонымен қатар, көрсетілген жылы «Литературная учебаның» №6 нөмірінде Трубецкойдың «Религии Индии и христианство», «Об истинном и ложном патриотизме», «О расизме» деген еңбектері қайта басылды.

1991 жылы «Философские науки»журналының №12 нөмірінде П. Н. Савицкийдің «Евразийство» деген бағдарламалық мақаласы жарық көрді.

1992 жылы «Нашего современник» журналының №№2,3 нөмірлерінде Савицктйдің «Евразийство», «К преодолению революции», Трубецкойдың «Мы и другие», «К украинской проблеме», Вернадскийдың «Два подвига Св. Александра Невского» атты еңбектері басылды. Осы жылы «Вопросы философии» журналының 2 нөмірінде Карсавин мен Кожевниковтың «Философия и ВКП» деген ортақ атпен жарық көрді.

1992 жылы «Пути Евразии. Русская интеллигенция и судьбы России» атты кітап (құрастырушы И. А. Исаев) жарияланды. 1993 жылы Мәскеуде Н. Клепининнің «Святой и благоверный великий князь Александр Невский» (бірінші басылым — Париж, 1927) еңбегі шықты. 1995 жылы аталған басылымда жаңа антология жарияланды, лгы құрастырушылар — Новиков пен Сиземсктй: «Мир Россия-Евразия. М, 1995., Г. Флоровский «О народах неисторических (страна отцов и страна детей)», Сувчинского «Сила слабых», Савицкий «Подданство идеи» и «Географический обзор России-Евразии», Трубецкой «Вавилонская башня и смешение языков», Алексеев «Советский федерализм», Бромберг «Еврейское восточничество в прошлом и будущем».

1997 жылы «Беловодье» басылымында «Русский узел евразийства. Восток в русской мысли. Сборник трудов евразийцев» (құрастырушы С. Ключников) жарық көрді. 1999 жылы Мәскеуде «Политическая история русской эмиграции. 1920–1940 г.г. Документы и материалы. Под ред. Проф. А. Ф. Киселева» атты кітап шықты.

1995 жылдан бастап еуразияшылдардың еңбектері шыққан болатын. Мәселен, Н. С. Трубецкойдың «История. Культура. Язык» кітабы. 1997 жылы «Добросвет» баспасында «Исход к Востоку» қайта жарияланды. Сондай-ақ, П. Н. Савицкийлің «Континент Евразия» атты еңбегі жарыққа шықты. 1999 эылы Трубецкойдың «Наследие Чингисхана» атты кңбегі қайта басылды. Соңғы жылдары «Аграф» баспасынан Бромбергтің «Евреи и Евразия», (М., 2002) және Э. Хара-Давананың «Русь монгольская» (М., 2003) және «Чингисхан как полководец» шықты.

2000 жылы Санкт-Петербургте «Лань» баспасында Г. В. Вернадскйдің «Начертание русской истории» және Савицкийдің «Геополитические заметки по русской истории» мақаласымен қосымша жарияланды.

Әдістемелік нұсқаулар: Еуразияшылдар қозғалысының қалыптасу кезеңдеріне тоқталған кезде сол уақыттағы Ресейдегі саяси жағдайды ескеру керек.

Негізгі әдебиеттер тізімі:

1. Савицкий П.И. О задачах кочевниковеденъя: (почему скифы и гунны должны быть интересны для русского:).- Прага: Евраз. Книгоиздательство, 1928.

2. Вернадский Г. В. «Россия в средние века Тверь», Тверь-М.: «Леан», «Аграф», 1997.

3. Вернадский Г. В. «Монголы и Русь. Тверь-М. : «Леан»; Аграф», 1997.

Қосымша әдебиеттер тізімі:

1. Савицкий П.Н. Исход к Востоку, 1921

2. Савицкий П.Н. К вопросу об экономической доктрине евразийства//Евразийская хроника. 1926. Вып. 6.

3. Трубецкой Н.С. Европа и человечество. София, 1920.

Date: 2021-07-22; view: 767; Нарушение авторских прав

Негізгі түсініктер: «Тұран элементі»,классикалық еуразияшылдық.

1.Трубецкой Николай Сергеевич–1890-1938 жж.- шетел орыстарының әмбаба ойшылдарының бірі, ірі лингвист, филолог, тарихшы, саясаттанушы. 1890 ж. Мәскеуде Мәскеу университетінің ректоры отбасында дүниеге келген. Әкесі атақты профессор, филолог Н.Трубецкой. Бұл отбасы ерте кездегі князь Гедиминович әулеті ұрпақтарынан. Отбасы жағдайы оның ерте уақыттан ғылыммен айналысуына ықпал еткен. Гимназияда оқи жүргенде этнография, фольклористика, тілтану, тарих және философиямен айналысады.

1908 жылы Мәскеу университетінің тарих-филолог факультетіне оқуға түседі. Осы кезде, сондай-ақ, философиялық-психологиялық бөлім және батыс еуропа әдебиет бөлімдері сабақтарына қатысқан. 1912 ж. салыстырмалы тіл оқыту мамандығы бойынша тәмәмдап, университет кафедрасына қалдырылады. Лейпцигте младограмматикалық мектеп доктринасын оқыған. Мәскеуге келген соң, Солтүстік Кавказ фольклоры, фин-угор тілі және славян тілдері мәселелері бойынша мақалалар жариялаған. Мәскеу лингвистикалық үйірмесі мүшесі болған. Онда болашақ еуразиялық тақырыбына жақын. Халықтану, этнография, мәдениет тарихы зерттеген. 1917 жылы табысты университетінде еңбек үзіліп, ол Кисловодске кетеді, біраз уақыт Ростов университетінде оқытушылық қызметін атқарған. Праславяндар Батыстан гөрі шығыспен жақын болды деген қағиданы ұстанған.

1920 ж. Болгарияға кеткен. Мұнда София университетінде профессор болған. Осы жылы «Еуропа және адамзат» деген әйгілі еңбегін шығарады. Еуразиялық идеология жасалады. Осы кезде Трубецкойдың ғылыми қызметі екі бағытта дамыды:

таза ғылыми, филологиялық, лингвистикалық мәселелерге арналған. Прага үйірмесі, Венадағы зерттеулері;
Мәдени-идеологиялық, еуразиялық қозғалысна байланысты зерттеулер жүргізген.

Трубецкой П. Н. Савицкий және П. П. Сувчинский, г. В. Фроловскиймен пікірлес болған. Өмірінің соңғы кезін Венада өткізген. «Евразийский временник» журналында мақалалар жариялаған. Вена университеті славистика профессоры болды. Австрияны фашистер басып алған кезде оны бірнеше рет гестапо тергеуге алады. Оның қолжазбалары тәркіленіп, жойылған.

Л.Н. Гумилевке П. Н. Савицкийдің берген ақпараты бойынша Трубецкой князь, ақсүйек болуы себепті тұтқындамаған. Жиі тінту жасалуы Трубецкойдың жүйкесін тоздырып, соңында инфаркт миокардқа ұшыратып, 1938 жылы 48 жасында қайтыс болады.

2. Петр Николаевич Савицкий–1895 жылы 15 мамырда Черниговта дүниеге келген. 1968 ж. 13 сәуірде Прагада қайтыс болған. Орыс географы, экономист, геосаяттанушы, мәдениеттану, философ, ақын, қоғам қайраткері, еуразияшылдық көсемдерінің бірі.

Ақсүйектер тегінен. Чернигов помещигі, земстволық қайраткер, Ресей империясы Мемлекеттік кеңесі мүшесі (1906 ж.) Николай Петрович Савицкийдің ұлы. Гимназияда оқып білім ала жүріп, ғылыми жұмыстармен айналысқан. Ұлы Петр атындағы Петроград политехникалық институтында экономикалық факультетінде оқиды. Осында оқи жүріп, Петр Струев жетекшілігімен ғылыммен айналысқан. Струев арқылы осы кезде кадет партиясының оң қанатында болады. П. Б. Струевтің жетекшілігімен шығарылған «Великая Россия», «Русская мысль» атты журналдарында мақалалары жарияланған. 1916-1917 жж. Норвегияда орыс елшілігінде жұмыс істейді. Ресейге Қазан төңкерісі алдында келген. Бұдан кейін Украинаға кетеді. Бұл уақытта Петлюра әскері құрамында соғысқан. 1919 жылы деникиншілдермен бірге болып, Деникин мен Врангель үкіметтерінде сыртқы істер министрі орынбасары қызметін атқарады. 1920 жылы қалған врангельдік әскерімен Константинопольге кеткен. Мұнда ол Струвемен бірге «Русская мысль» журналын қайта шығарады. Н. С. Трубецкойдың «Европа и человечество» (София, 1920) атты еңбегінің ықпалында еуропоцентризм тұжырымдамасынан алыстай бастаған. Бұл Струвенің ұлттық-либерализм идеясы негізіне қайшы болды. Ол Трубецкойдың Ресейді «орталық материк» ретінде, яғни Ресей Еуропа мен Азияның ортасындағы- Еуразия деген түсінігіне сайып келді. Осылайша, П. Н. Савицкий еуразияшылдықтың негізін салушылардың бірі болды.

1920 жылы Болгарияға қоныс аударады. Ол Софияда «Исход к Востоку. Предчувствия и свершения. Утверждение евразийцев» атты бірінші еуразиялық жинақтың шығарылуына қатысқан. 1921 жылдың соңында Чехословакияға ауысады. Прагадағы орыс заң университетінде приват-доцент болып қызмет жасаған. Орыс халық университетінде, Орыс ауылшаруашылық кооперация институтында, Орыс азат университетінде география және экономика пәндерінен дәріс берген. 1930 жылдары Прага неміс университетінде орыс, украин және ресейтанудан сабақ берген. 1940 жылы Прагада орыс гимназиясының директоры болған. Ол еуразияшылдыққа шаруашылықпен айналысу, экономика тарихы және еуразияшылдық тарихы циклдерінің теорияларының негіздерін жасады. Көшпелілікті оқыту сияқты жаңа ғылымның пайда болуына үлес қосқан. Орыс геосаясатының еуразиялық нұсқасын жасаушы болды. Еуразиялық қозғалысының басқару органдарының мүшесі болған. Атап айтқанда, Үшеудің Кеңесі, Бесеудің Кеңесі, Жетеудің Кеңесі. 1920 жылдары большевиктер биліктен кетеді дегенге сеніп, басқа еуразияшылдармен бірге Ресейге келуді жоспарлаған. КСРО-да еуразияшылдықты таратуға әрекет жасаған. Алайда ОГПУ-дың «Трест» операциясының құрбаны болады. Олар ОГПУ-шілдердің большевиктерге қарсы «жалған» еуразияшылдарына алданып қалады. 1927 жылы «Трест» арқылы КСРО-ға құпия келген. Бұл кезде ОГПУ жасырын қызметкерлерін білмеген. Сондықтан «Тресттің» әшкереленуі, еуразияшылыдықққа оңдырмай соққы жасады. 1930 жылдары құрылымдық география жасаумен айналысқан. Осылайша, Н. С. Трубецкой мен Р. О. Якобсон сияқты лингвисттармен жасалынған еуразияшылыдыққа құрылымдық әдіс қолданды. Эмиграцияда Еуразиялық партияны құрушылардың (1932) және Эмигранттық қорғаныс қозғалысын жасаушылардың бірі болды. Бұл ұйымдар фашистер басып алған Еуропа мемлекеттерінде нацизммен күресуде үлкен үлес қосқан болатын. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде антинацистік үгіттер жасауға қатысқан. Сол үшін гестапомен қуғындалған.

1945 жылы Праганы Кеңес әскері азат еткеннен кейін СМЕРШ органдарымен бұрынғы ақгвардияшыл ретінде тұтқындалып, ұшақпен Мәскеуге жіберіліп, одан 8 жылға лагерьге айдалған болатын. Мордовияда Дубровлагерьде отырған. 1954 ж. Мәскеу маңына ауыстырылған. 1956 ж.босатылып, ақталған. Мәскеуде қалу ұсынылғанымен, ол одан бас тартып, Чехославакияға кетеді. Онда ол аударма жұмыстарымен айналысады. 1950 ж. Л.Н. Гумилевпен хат жазысып тұрған. 1960 ж. Батыста «П. Восток» бүркеншік есімімен, өлеңдер жинағын шығарған. Лагерьде болған күндері туралы жазады. Алайда сол үшін 1961 жылы ЧКР Мемлекеттік қауіпсіздік органдарымен ұсталған. Алайда әлемдік қауымдастықтың араласуымен босатылады. Әсіресе, британ философы Бертран Рассель ықпал етті.

Әдістемелік нұсқаулар: П.Савицкий мен Н.Трубецкойдың ғылыми қызметін қарастырғанда еуразияшылдық идеясының мән-маңызына ден қою керек.

Негізгі әдебиеттер тізімі:

1. Савицкий П.Н. Евразийство.// Основы евразийства – М., 2002. – С.280. 2. Савицкий П.Н. Географические и геополитические основы евразийства // Основы евразийства – М., 2002. – С.298-299. 3. Трубецкой Н.С. Наследие Чингисхана//Европа и человечество. –М., 2000 г. – С.88-90. Қосымша әдебиеттер тізімі:

1. Савицкий П.Н. К вопросу об экономической доктрине евразийства//Евразийская хроника. 1926. Вып. 6.

2. Трубецкой Н.С. Европа и человечество. София, 1920.

3. Трубецкой Н.С. Об истинном и ложном национализме// 1921. Кн. 2.

Date: 2021-07-22; view: 722; Нарушение авторских прав

Негізгі түсініктер: Ұлы Русь, славяншылдық, православие, Батыс пен Шығыс.

1. Вернадский Георгий Владимирович—1888-1973 жж. – белгілі орыс және американ тарихшысы, атақты ғалым В. И. Вернадскийдің ұлы. Мәскеу №5 гимназиясында оқыған. 1905 жылы Мәскеу университетіне түскен. Алайда 1905 ж. революциясы басталған кезде ол оқуын тастап, Германиядағы Фрайбург және Берлин университеттерінде оқуын жалғастырған. 1910 ж. Мәскеу университетіне қайтып келіп, ұстаздық қызмет атқарған. Бірақ 1911 жылы «Кассо ісі» бойынша Мәскеу университетінен шығып, Санкт-Петерборға кетеді. 7 жыл бойы Петербор университетінде дәріс оқып, «Русское масонство в царствование Екатерины ІІ» атты магистрлік диссертация қорғаған. Азамат соғыс жылдарында (1917-1920 жж.) Пермь, Киевке, Симферопольде оқытушы болған. 1920 жылы эмиграцияға кетіп, Константинополь, Афина, Прага, Карлова университетінде орыс заң факультетінде оқытушы қызметін атқарған.

1927 жылы Йель университетіне АҚШ-қа (Нью-Хейвен, Коннектикут штаты) шақыртылады. 1946 жылы осы университет Ресей тарихы профессоры атағы беріледі. 1956 ж. зейнеткерлікке шыққан.

2.Николай Яковлевич Данилевский (1822 ж. Оберце с. Ливенск уезінде, Орлов губерниясында дүниеге келген. 1885 жылы қайтыс болған) — орыс әлеуметтанушысы, мәдениеттанушысы, публицист және геосаясаткер, алғашқылардың бірі болып тарихқа деген өркениетті көзқарастың негізін салды, панславизм идеологы.

Н. Данилевскийдің негізгі еңбегі «Россия и Европа», «Заря» журналында жарияланды.

«Дарвинизм» еңбегінде Дарвиннің теориясын сынап, оның негізсіздігін дәлелдейді. «Россия и Европа» еңбегінде Данилевский Ресей тарихын Еуропа елдерімен үздіксіз байланыста қарайды. Ол тарихи тәжірибеге сүйене отырып, Батыстың саяси, мәдени экспансиясынан сақтану қажет деп шешті. Данилевскийдің пікірінше, саяси тепе-теңдік әрқашан Рессейге қарсы бір-бірімен уағдаласқан Еуропа мемлекеттері үшін өте тиімді. Ресей қауіпсіздігінің кепілі Еуропа мемлекеттерінің бытыраңқылығы мен өзара келісімге келе алмауы болып табылады. Осы еңбегінде ХІХ ғасырда тарихнамада үстем болған еуропоорталықтық көзқарасты сынады. «Мәдени-тарихи түрлер» ұғымы — Данилевский ілімінің негізі. Ол тарих жүзіндегі негізгі мәдени-тарихи түрлерді былайша бөлді: 1)египеттік, 2)қытайлық, 3)ассирия-вавилон-финикиялық немесе халдей немесе ежелгі — семиттік, 4)үнділік, 5)ирандық, 6)яһудилік 7)гректік, 8)римдік, 9)жаңа-семиттік немесе аравий және 10)герман-романдық немесе европалық, ал сонымен қатар өз дамуын жетілдіріп үлгермеген мексикандық және перуандық.

Данилевский герман-романдық және славяндық түрлерге ерекше көңіл бөледі. Славяндық түрдің болашағы туралы тұжырымдап, болашақта герман-романдық түрдің құлдырауына орай Ресейде славяншылдық тарих төріне шығатындығын дәлелдеді. Еуропаның орнын Ресей басып, жоғары діни қуатымен және барлық славян халықтарын біріктіру миссиясын атқарады. Славяншылдықтың үстемдігі еуропаның «күйреуін» көрсететін еді. Славяншылдар секілді еуропалық және славяндық мемлекеттілік түрлі тамырдан қалыптасты. Славян халықтарының герман халықтарына қарағанда үш ерекшелігі бар: этнографиялық (психикалық құрылысы); 2) діндарлығы; 3) тарихи тәрбиедегі ерекшелік.

Данилевскийдің айтуынша: «Әрбр славян орыс, чех, серб, хорват, словенец, болгар (полякты да қосқым келеді) үшін – Құдай мен оның Қасиетті шіркеуінен соң – славян идеясы идеядан жоғары, бостандықтан жоғары, ғылымнан жоғары, білімнен жоғары, жер бетіндегі барлық игіліктерден жоғары болуы керек». Данилевский Ресейдің дамуы үшін күшті билік пен қатаң орталықтандырылу қажет деп шешіп, «мемлекеттің мақсаты халықтың өмірін, ар-ұяты мен бостандығын қорғауды» ұсынды. Ол Ресейдің саяси жүйесін өзгертпесе, өркениметке жете алмаймыз деп түсіндірді. Күшті мемлекеттік саясат пен реформаның үйлесімділігі арқылы қоғамды дамытуға болатындығын ұсынды.

Әдістемелік нұсқаулар: Н.Данилевксий мен Г.Вернадскийдің шығармашылық қызметін қарастырғанда еуразияшылдық идеяның мәніне ден қою қажет.

Негізгі әдебиеттер тізімі:

1. Данилевский Н. Я. Россия и Европа. М., 2003.

2.Данилевский Н. Я. Владимир Соловьев о православии и католицизме // Данилевский Н. Я. Горе победителям. М., 1998.

3. Данилевский Н. Я. Россия и Европа. М., 2003.

4.Вернадский Г. В. «Монголы и Русь. Тверь-М. : «Леан»; Аграф», 1997.

Қосымша әдебиеттер тізімі:

1. Вернадский Г.В. Опыт истории Евразии с половины VI века до настоящего времени. Берлин, 1934. 2. Данилевский Н.Я. Россия и Европа: Взгляд на культурные и политические отношения славянского мира к германо-романскому. СПб., 1871. 3. Данилевский Н.Я. Сборник политических и экономических статей. Спб., 1890.

Date: 2021-07-22; view: 1253; Нарушение авторских прав

2. Л.Н. Гумилевтің еңбектерінде көшпенді халықтар тарихының зерттелуі.

Негізгі түсініктер: Ұлы Дала, прототүріктер, қуғын-сүргін, пассионарлық идея.

1.Гумилев Лев Николаевич(1912 ж. қазанның 1, Ресей, Петербор губерниясы, Царское село — 1992 ж. маусымның 15, Санкт-Петербор) — белгілі кеңестік және Ресей этнолог-тарихшы, Қазақстанның ежелгі тарихын жетік білген.

Лев Николаевич Гумилевтің ата-анасы орыстың текті ақсүйегі, атақты ақын Николай Степанович Гумилев пен ақын Анна Андреевна Ахматова болатын. Бұл адамдардың өмірі мен шығармашылығы XX ғасыр басындағы жаңа орыс мәдениетіндегі айтулы құбылысқа айналған еді.

Ғалымның анасы Анна Ахматова ІІ ранг капитаны, теңіз инженерінің отбасында дүниеге келгенімен, оның арғы атасы Ахмат хан Шыңғысханның ұрпағы, ол 1840 жылғы Русьте аяқталған Орда билігінің соңғы билеушісі еді. 1733 жылы осы ханның ұрпағы Ресей дворяндығын алған. Оның ұлы Петербургте татар типографиясын ашқан. Ахматовтардың соңғы ханшайымы Прасковья Егоровна ХІХ ғасырдың басында сібір алпауыты Егор Мотиловқа тұрмысқа шығады. Олардың қызы Анна Егоровна (Анна Андреевнаның әжесі) полковник Эразм Стоговқа күйеуге шығады. Сол кісінің құрметіне (болашақ ақын) Анна деп аталады.

Мектепте Лев Гумилев біркелкі оқыған жоқ. Бірінші әдебиет, қоғамтану, биология сабағына баратын болған. Оның себебін өзі былай деп түсіндіреді: «Мен үшін география мен тарих қызықты болған, математика мен тілдер үйренуге қызықпағанмын. Неге бұлай болды айту қиын, айтудын да қажеті жоқ, менің психофизиологиялық немесе тума қабілетіме байланысты». Лев Гумилев «Адам 6-7 жасынан бастап қана өзіне керекті нәрсені алып, керек еместі итеріп тастайтын болады» деп көрсетсе, бұл туралы ол өзінің П.Савицкийге жазған хатында «Мен тарихпен 38 жыл бойы айналысып келемін, яғни тарихқа қызығушылығым 6 жасымнан басталды. Алғашқы он жылым гимназиялық курстарға арналса, кейін Шығыс қызықтырды»-деп келтіреді.

Л.Гумилев Бежецк орта мектебінде 1926-1929 жылдары оқып, 1929 жылы Ленинградқа анасына барады, сонда №65 орта мектепті тәмамдайды. Герцен атындағы пединститутқа түскісі келеді, бірақ ата-анасының дворян тегінен шыққанына байланысты жаңа қоғамдық құрылыс адамының әлеуметтік мәртебесіне лайықты болмағандықтан оқуға қабылдау кезінде қарсылыққа тап болады. Дегенмен, Лев Гумилевтің қайғы мен мұңға толы балалық шағы, оның болашақ ғылым жолына түсуіне кері әсерін тигізбеді. Ғалым тағдырдың салған қиындықтарына қарамастан, ғылымға деген қызығушылығы оны ары қарай білімін жетілдіруге ұмтылдырды.

Лев Николаевич Гумилев Ленинградқа қиын уақытта қайтып келді. Оның «қайтып келу» себебі, ол мұнда бір кездері аз уақыт болса да әкесімен бірге тұрған еді. «Халық жауының» баласы ретінде мұнда оны ешкім керек етпеді. Ал, анасы болса өз жеке басымен шығармашылығымен әуре болып жүрді. Бірақ та, қатал қала оның сүйіктісіне айналды, лагерлік өмірінде үлкен арман болып қалды. Олар анасымен бірге қиын күндерді бастарынан өткерді.

Анна Андреевна 1930 жылы профессор, атақты өнер танушы Николай Ниолаевич Пунинмен тұрмыс құрады. Лев гумилев анасының жаңа күйеуімен келісе алмады. Ол осы үйдегі жағдайдан шаршады, жұмысы да (1930 ж. қыркүйек-1930 ж. желтоқсаны аралығында тоқ пен жол қызметінде қара жұмысшы) өте ауыр еді. Лев Гумилевтің елдерді аралағаны жөнінде өзінің «Л.Н.Гумилев қатысқан экспидициялардың тізімі» атты жеке іс-қағазында жазып кеткен. Мұнда 1938 жылы сотталғанға дейінгі өмірінің «бірінші Ленинградтық» кезеңінде төрт экспедиция жөнінде — Қырым (1932-1933 ж.ж), Маныш археологиялық (1935ж) және Саркел археологиялық экспидициялары туралы айтылады. Осы тізімде Л.Н. Гумилев өзінің 13 экспидицияға қатысқанын жазады (1932-1962 ж.ж). КСРО география қоғамының президенті, академик С.В.Калесник Л.Н.Гумилев туралы мақаласында оның 21 экспедицияға қатысқандығын айтады. Гумилев өзінің тізімінде жалақыға бола қатысқан экспидицияларын санамаған.

1931 жылы Забайкальедегі Саян геологиялық іздеу экспедициясы құрамында коллектор болып жұмыс жасайды. Оған мұндағы Ландшафтар, Рельефтер ұнады. Мұнда ол Анна Дашковамен танысып, ұзақ жылдарға дейін бір-бірімен хат алмасып тұрды. Жазған хаттарында Лев Аннаға Тәжікстанға жасаған экспедициясына қызығатынын көрсеткен. Л.Н.Гумилев 1932 жылы алғашқы бесжылдықтардың қызған кезінде, аштық азабын арқалаған ауыр уақытта өндіріс күштерін зерттеу жөніндегі Кеңес ұйымдастырған, академик Евгений Никанорович Павловский басшылығымен болған Памир тауларын зерттеу экспедициясы құрамында ғылыми-техникалық қызметші болып барады. Осы жерде Ресейдің шет аймақтарындағы түркі этносының соңғы тұяқтарымен бетпе-бет кездеседі. Памир Лев Николаевичті өзіне баурап алады. Осында ол Догар совхозындағы маляр станциясына маляр разведчик болып жұмысқа тұрады. Тәжік-парсы тілдері мен араб төте жазуының қырларымен танысады. Тәжік пен қырғыздың ауызекі сөйлеу тілін меңгереді, дәруіштермен, босқындармен танысады. 1933 жылы ол Қырымдағы Г.А. Бонч-Осмоловскийдің археологиялық экспедициясында ғылыми–техникалық қызметкер ретінде жұмыс істейді. Аджи-Каба палеолит кезеңінің тұрағын ашуға қатысады. 1934 жылы Лев Николаевич Гумилев Ленинград мемлекеттік университетінің тарих факультетіне түседі. Е.Тарле, В.Струве және басқа да әлемге танымал ғалымдардан дәріс алады. 1935 жылы студенттік комсомол бірлестігінің қаулысымен Лев Гумилев «антисоветтік адам» деп есептеліп, совет университетінде оқуға лайықсыз деп айып тағылды. Біреулердің жаласымен отбасында айтылатын әңгімелер сипатынан хабардар етпегені үшін тұтқындалады. Анна Ахматова Мәскеуге келіп, таныстары арқылы Сталинге жеке хат жолдайды. Осы хаттан кейін Л. Гумилев босатылады. 1938 жылдың наурызында Лев 4 курста оқитын еді. Осы кезеңде оған екінші рет айып тағылады. Лев Гумилев кейін өз жазбаларында «Бұл аресттің болуына ықпал еткен өзім болдым» деп жазады. Сот үкімі бойынша Л. Гумилевке он жыл беріледі. Бірақ бір жарым жылға созылған қайта тергеу жұмысының нәтижесі боынша басқа айыптарсыз үшеуіне де бес жылдан берді. Әуелі жазасын өтеу үшін Беломорканал жері белгіленеді. 1939 жылы қаңтарда Лев Гумилевті Беломорканалдан Ленинградқа әкетті. 1940 жылдары Анна Ахматова Сталинге екінші рет хат жазады. Бірақ оған КСРО прокуратурасы оған өте қатал жауап қайтарғаны соншалық, А.Ахматова ол туралы Лев Гумилевқа жазған хаттарында айта алмады. 1939 жылы тамызда Лев Норильск лагеріне барады. Лев Гумилев бұл жерде жер қазушыдан мыс шахтасының кеншісіне дейін, одан соң геотехник, ал мерзімінің соңына дейін (1943 жылдың наурызы) химик-лаборант дәрежесіне дейін өсті. Мерзімінің аяқталғанына қарамастан, ол «геологиялық карьерасын » Хантай көліне экспедициясына құрамында жалғастырады. Ал, келесі жылы (1944 жылы) төменгі Тунгус бассейніне магнитометрлік сьемкаға кетеді. Бұл жерде Лев Гумилев үлкен темір рудасы шығатын жерді ашады.

Норильск комбинатында Лев Гумилев жергілікті военкомға өтініш білдіріп, өзі майданға сұранады. 1944 жылы I-ші Белорусь майданындағы Ерекше екпінді әскердің айып батальонына ерікті солдат ретінде жіберілді. Соғыс аяқталған соң 1946 жылы сәуірде Л. Гумилев кандидаттық емтихандарын тапсырып, Шығыстану институты Ленинград бөлімшесінің аспирантурасына оқуға қабылданып, сол жылдың күзінде диссертация тақырыбын анықтайды.

2.Л.Н.Гумилев- Ұлы дала мен көшпелілер әлемінің тарихын зерделеген, белгілі еуразияшыл ғалым. Оның Еуразиялық шығыстанушылығы 30-50-жылдары ресейлік миграциядан шыққан еуразияшылдар қызметімен қатар, бірақ олардан тәуелсіз түрде дамыды. Біз Л.Н.Гумилевтің шығармашылығының мәнін 20-30-жылдардағы еуразияшылдардың мұрасынан жеке қарағыстыруға болмайды.

Еуразияшылдар мен Л.Н.Гумилевтің мағыналы байланысының ақиқат растамасы еуразияшылдықтың негізін қалаушылардың бірі ретінде Л.Н.Гумилевтің шығармашылығындағы еуразияшыл дәстүрді қолдап, оны осы жолға салған П.Н.Савицкиймен жазысқан хаттары мен гумилевтік тарихи жұмыстардың рухы болып табылады. 1958 жылы П.С.Савицкий Прагадан Л.Н. Гумилевқа былай хат жазады: «Древние кочевники являются для нас великим примером того, как нужно сражаться и побеждать, защищать себя, сохранять свой быт, свой жизненный уклад, свою самобытность». Ары қарай: «До самого основания обломить Западу рог его высокомерия – вот задача нашего времени. Наука о кочевниках может и должна этому служить…». Мұны П.С.Савицкий жеке хатында айтады, сол себепті ғылыми және адами жариялылық сезіледі. Сонымен бірге Л.Н. Гумилевтің ғылымдағы ірі жетістігі, бұл оның пассионарлық идеяся мен этногенез теориясының негізін салуы. Ол «этносты табиғат пен әлеуметтік ортаның ықпалдасуынан пайда болған ерекше құбылыс»- деген тұжырым жасаған болатын. Л. Н. Гумилевтің пайымдауынша ғарыш Жерге ауық-ауық энергия тасқынын жіберіп отырады. Пассионарлықтың осылайша ағылуы ұлттар (этностар) мен өркениетті (супер этностарды) туғызады.

Л. Н. Гумилев өзінің бүкіл өмірін Еуразия халықтарының этникалық тарихын зерттеуге арнаған ғалым. Сондай-ақ, бұл оның ғылымға сіңірген негізгі қызметі болып қалады. 1992 жылы берген соңғы сұхбатында Л.Н. Гумилев өзінің ғылыми биографиясының қорытындысын былай шығарды: «Смысл моей жизни отчасти был в том, чтобы восславить и воздать должное кочевым народам Евразии, которых я искренне полюбил». Л. Н. Гумилевтің мұрасы саяси, халықаралық мәндегі көкейкесті мәселе, себебі ол- жаһандану мен аймақтық интеграциялану негізіндегі мемлекетаралық және этносаралық қарым-қатынас тұжырымдамасы ретінде еуразияшылдықтың ғылыми-тарихи негіздемесі. Осы орайда Л.Н. Гумилевтің еуразияшылдығы мен Қазақстан Республикасының Президенті- Н.Ә. Назарбаевтың еуразияшылдық идеясы өзара үндес болып келеді.

Әдістемелік нұсқаулар: Л. Гумилевтің алғашқы ғылыми ізденістеріне тоқталған кезде оның өміріне қатысты тұстарды арнайы қарастыру керек.

Негізгі әдебиеттер тізімі:

1. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. Москва, 1967.

2. Гумилев Л.Н. Хунны в Китае. Москва,1974.

Қосымша әдебиеттер тізімі:

Гумилев Л.Н. От Руси к России. Москва,1992.
Гумилев Л.Н. Конец и вновь начало. Москва,1992.
Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. Ленинград, ЛГУ, 1989.

Date: 2021-07-22; view: 737; Нарушение авторских прав

Негізгі түсініктер: теория, пассионарлық, этногенез.

1. Л. Гумилевтің этногенз теориясындағы ең басты идея- пассионарлық ұғымын- еуразияшылдар біле алмады және солай болуға тиіс те еді, өйткені еуразиялық доктрина- тарих, география, геосаясат ғылымдарының синтезінен (қосындысынан) туған болатын. Ал Л. Гумилев ілімі еуразияшылдардың көптеген тұжырымды ойларына иек арта отырып, тарих, география және жаратылыстану ғылымының нәтижелеріне сүйенді.

Л. Н. Гумилев көзқарасы бойынша, пассионарлық «дүмпудің» ықпалы әсерінен Еуразиялық дамудың ырғағы мен тарихтың әр дәуіріндегі нақты бір күштердің басымдылығы және Еуразия сияқты біртұтас құрылымды қалыптастырудың күрделі процесі анықталады екен. Бұл біртұтастық «өзге әлемге» қарама-қарсы қойылмайды, керісінше полицентризм- еуразияшылдықтың жалпы әдістемелік принципі қызметін атқарады.

Пассионар тұлға дегеніміз қоршаған орта мен өзін-өзі өзгертуге қабілетті адамдар. Сонымен бірге, ол адамның алда тұрған кедергілерді де еңсере алу қабілеті. Латын тілінен аударғанда «passio» деген сөз «құмарлық», «әуесқойлық» «ынтықтық» деген мағына береді.

Л.Н.Гумилев пассионарлық тұлғаларды қоршаған ортаны өзгертуге қажетті күш-қуаты бар адамдар деп атаған.

Адамзат тарихындағы өз ортасын өзгертіп, оны жаңа белеске көтеру үшін мақсатты түрде іс-қимыл ұйымдастыра алған тарихи тұлғалардың бәрі де пассионарлық тұлғалар делінеді. Олардың бойындағы қасиеттерінің ең үлкені «белсенділік» және «іс-қимыл жасауға ынтықтық» дейді ғалым. Пассионарлық тұлға кейде көздеген мақсатына жету жолында өзін-өзі құрбандыққа да шалуы мүмкін екен. Пассионар тұлғаның осы қасиеті іс-қимылдың барлық бағыттарында да көрініс табады. Бұл қасиет тіпті адамның бала жасында-ақ көрініс беретін көрінеді. Л.Н.Гумилев оны адамның психикасына қанмен берілген қасиет деп те атайды. Олардың ерік-жігері орасан болады, сонымен бірге, олар іс-қимыл барысында өздерінің ашуы мен ақылын тежеп ұстауға қажетті қуатпен қамтамасыз етілген. Л.Н.Гумилев пассионар тұлғалар қатарына Жанна Д.Аркты, Александр Македонскийді, Наполеон Бонапартты жатқызады.

2. Еуразияшылдық тұжырымдама- ұлтшылдыққа да, жалпы адамзаттық қандай да бір мистикалық мәдениетке де қарсы қойылатын идея. 1920-жылдың кезінде-ақ Н. С. Трубецкой былай деп атап көрсеткен еді: «Барлық халықтарға ортақ, бәріне бірдей сәйкес келетін жалпы адамзаттық мәдениет болуы мүмкін емес». Ал 1992 жылы шыққан кітабында Л. Н. Гумилев бұл ойды өзінше түсіндіреді: «Біз Батыс Еуропадан 500 жылға жас болғандықтан, еуропа тәжірбиесін қанша оқып үйренгенімізбен, дәл Еуропаға тән тұрмыс деңгейіне, мінез-құлық әдеттеріне, тұрмыс-салтына жете алмаймыз. Біздің жасымыз, біздің пассионарлық деңгейіміз мүлде өзгеше сипаттағы әдет-әдептерді талап етеді.Бұл өзгенікін өзекке тебу немесе қырын қарау емес, басқа да тәжірбиені оқып үйренуге тиіспіз, әрі ол қажет те, бірақ оның өзіміздікі емес, өзгенікі екенін естен шығармағанымыз абзал».

Егер классиктердің пайымына жаңа өзектілік, жаңа ауқым, жаңа мән, жаңа мағына ұсынған неоеуразияшылдық болмағанда, бұл құбылыс идеологиялық археологияның бір үзігі болып қана қалар еді. Неоеуразияшылдықтың аясында классикалық еуразияшылдық қайта туып, сол орайда «өткеннің» тар қалыбынан шығып кетті. Жаңа ғұмырында ол өте айқын сияқтанған кешегі қалпын өзгертті, жасырын тұрған әлеуетін, жаңа қырларын байқатты. Осылайша, неоеуразияшылдық арқылы бүкіл еуразияшылдық идея тұтастығымен жаңа өлшемге ие болды.

Еуразия — Еуропа мен Азияның ортасында орналасқан, бұл — Еуропа мен Азияның арасындағы әлемдік тепе-теңдікті де, сондай–ақ дәнекерлікті де қамтамасыз ететін тұтас аймақ пен ерекше әлем жатқан бірден-бір ғаламат кеңістік. Олардың жікке бөлінуінің өзі өркениеттік тұрғыдан алғанда салыстырмалы түрде көрініс беретін іспетті. Өйткені, адамзат ұрпағы бір-бірімен өзара әрекеттеспей әртүрлі сипаттағы қарым-қатынасқа түспей, белгілі бір түсіністікті өрбітетін сұқбат орнатпай өмір сүре алмайды.

Л.Н. Гумилев өзінің бүкіл өмірін Еуразия халықтарының этникалық тарихын зерттеуге арнаған ғалым. Сондай-ақ, бұл оның ғылымға сіңірген негізгі қызметі болып қалады. «Менің өмірімнің мәнді бір бөлшегі – өзім шынайы жақсы көрген Еуразия халықтарына тиесіліні қайтару» — деп 1992 жылыЛ.Н. Гумилев өзінің соңғы сұхбатында айтып кеткен болатын.

Л.Н. Гумилев өмірінің соңғы жылдарында өзін «еуразияшылмын» деп ашық айтып жүрді. «Жұрт мені еуразияшыл дейді, мен ондай пікірге қарсы емеспін»,- деген ойды ашық айтты.

Еуразиялық идея бүгінгі таңда көптеген еуразиялық елдер мен халықтар идеологиясының алтын арқауына айналып отыр.

Әдістемелік нұсқаулар: Лев Гумилевтің ғылыми тұжырымдамаларын қарастырғанда оның теориялық ерекшеліктерін ашып көрсету.

Негізгі әдебиеттер тізімі:

Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. Ленинград, ЛГУ, 1989.
Гумилев Л.Н. От Руси к России. Москва,1992.
Гумилев Л.Н. Конец и вновь начало. Москва,1992.
Гумилев Л.Н. Ритмы Евразии, Москва, 2007.

Қосымша әдебиеттер тізімі:

1. Гумилева Н. Лев Николаевич Гумилев и идеи евразийства // Евразийский университет и евразийское сообщество: на начало взгляд XXI века. Астана, 2002.

2. Гумилев Л.Н. Ритмы Евразии, Москва, 2007.

3. Коркмазов А. Ю. Идея пассионарности в творческой деятельности Л. Н. Гумилева// Сборник научных трудов. Серия «Гуманитарные науки», вып. №10// СевКавГТУ, Ставрополь, 2003.- 1-10 сс.

Date: 2021-07-22; view: 805; Нарушение авторских прав

Негізгі түсініктер:түркі, славян, Русь.

1.Олжас Сүлейменов- көрнекті мемлекет әрі қоғам қайраткері, ірі дипломат әрі саясаткер, әлемдік тұлға, ұлттардың дәнекері, белгілі ақын. Ол 1936 жылы 8 мамырда Алматы қаласында дүниеге келген. Қазақ мемлекеттік университетінің геология факультетін 1950 жылы бітірген. Мәскеудегі М.Горький атындағы Әдебиет институтының аударма бөлімінде оқыған. Олжас Сүлейменов «Казахстанская правда» газетінде бөлім меңгерушісі, «Қазақфильм» киностудиясында сценарийлік-редакция алқасының бас редакторы болып қызмет істеген. 1983-1991 жж. Қазақстан жазушылары Одағы басқармасының бірінші хатшысы, Қаз КСР-і Жоғары кеңесінің Х, ХІ шақыртылымдарының депутаты, КСРО Халық депутаты болған.

1990 жылы ядролық апатқа қарсы «Семей-Невада» қозғалысын құрып, Семей полигонының жабылуына зор үлес қосты. 1995 Италияда, 1996 жылдан Грекия Республикасы мен Мальта республикасында Өкілетті және Төтенше елшісі болды. Оның тұңғыш өлеңдер жинағы «Арғымақтар» 1961 жылы жарық көреді. Осы жылы шыққан «Адамға табын, жер, енді» поэмасы О. Сүлейменов есімін әлемге паш етті. Сондай-ақ, оның «Нұрлы түндер» (1962), «Шапағатты шақ» (1964), «Мешін жылы» (1967), «Қыш кітап» (1969), т.б. өлеңдер жинақтары жарық көрді. Оның таңдамалы шығармалары қазақ тіліне аударыльш, «Атамекен» деген атпен басылып шықты (1986).

1961 жыл жас талапкер үшін әдеби ғарышқа самғау жылы болды. «Арғымақтар» және «Адамға табын, жер, енді» атты жинақтары жарық көріп, бүкіл жұртты елең еткізді. Қай тақырыпта сөз қозғаса да, Олжас туындылары өткір тартысқа құрылып отырады. Осыдан келіп ақынның биік азаматтық үні, белсенді позициясы анық байқалады. Өзіндік асқақтық, шынайылық, сезім астасуы, ойнаңылыққа ойыса білу, т.б. ерекшеліктерімен көзге түседі.

2. 1975 жылы О. Сүлейменов «АЗиЯ» атты еңбегінде «Игорь жасағы туралы жырды» зерттей келе, өзіндік ғылыми тұжырым жасады. Яғни, бұл жырдың түркі және славян мәдениеттерінің өзара ықпалы нәтижесінде туған шығарма екенін дәлелдеді. Кеңес идеологтары О. Сүлейменовтың тұжырымдарын пантюркистік және орыс мәдениетіне қарсы жазылған ұлтшылдықтың көрінісі деп айыптады. Мұны автордың өз сөзімен айтқанда: «Кейбір өркөкірек, ұлттық намысы қозғыш шамшылдарға қатты батқаны: көне орыс ескерткіштеріне басқа ұлт өкілінің талдау жасап, пікір айтуы. Олардың ойынша мұндай зерттеу, мұндай пікірді, әсіресе славян түркі халықтарының көне мәдениеті және олардың өзара қарым-қатынасы туралы әуелгі пікірді басқа ұлттың өкілі емес, тек орыс халқының өкілі ғана болатын». Дәл сол кезде «АЗ и Я» кітабын оқуға тиым салынды. О. Сүлейменов қуғындалып, моральдық қысым жағдайына түсті. Ал шын мәнінде Олжас Сүлейменовтың өз айтуынша: «Мен “Аз и Я” кітабын жазуға Дала мен Русьтің тарихы ежелден қойындасып кеткенін, екі елдің тарихтың ұзына бойында негізінен жақындасумен, бауырласумен өткенін, халықтардың тіпті тілдері араласуға дейін жеткенін дәлелдеу үшін кірістім. Тіл деген тарихи ақпараттың ең бай қоймасы. Мәдениеттердің өзара жақындасуының ең толық суретін біз тілден таба аламыз. Түріктің “товарищ” деген сөзі орысқа ауысқаны бекер деуге бола ма? Ұрыс кезінен “ура” сияқты сөздер ғана ауысады. “АЗ и Я” кітабының ел назарын ерекше аударғанының басты себебі – менің “Игорь жасағы жайындағы жырдың” ең алғашқы қостілді оқырманы болғандығымнан. Мен сізге бір-ақ мысал келтірейін. Жырда “Се уримъ кричатъ подъ саблями половецкыми” деген жол бар. Монолингвист аудармашылар оны “се у Римъ” деп оқыған. Сонда немене, Кончак қыпшақтары Римге дейін барған ба? Енді Русь жерінен Рим деген қала іздей бастаған. Одан кейін Мәскеуді кезінде “третий Рим” деп атағанын еске түсірген. Одан да болмаған соң Переяслав княздігіндегі Римов деген қаланы еске түсірген. Ал енді қос тілді оқырманның көзімен қарасаңыз бәрі оп-оңай орнына келе қалады. “Уримъ” – кәдімгі түркі сөзі. Әйелдің өрім шашы. Қыпшақтар Игорь жорығынан кейін Руське қайта шапқанда әйелдердің шашын кескен, сөйтіп қорлаған.

Талайлар менің түпкі ойымды тым қарабайырлатып түсіндіреді. “АЗ и Я” кітабы тап бір “Игорь жасағы жайындағы жырды” қазақ жазған деп дәлелдейтіндей айтады. Бұл – күлкілі нәрсе. Мен ол жырды қос тілді меңгерген адам шығаруы, нақты айтқанда, түркі тілдерін де білетін орыс адамы шығарған болуы мүмкін деймін. Тап-таза тілді табу мүмкін емес. Корей тілінің 75 пайызын қытай сөздері, француз тілінің 25 пайызын араб сөздері құрайды екен. Солардың соған намыстанып жатқанын естіп көрмеппін. Ал өткен ғасырдың 70-ші жылдарындағы ұлыдержавалық өркөкіректік орыс тіліне түркі сөздері араласқан дегеннің өзін кешіре алмады. Өркен жайған мәдениет – өзгелермен ұдайы, жүздеген жылдар бойы араласып-құраласудың жемісі. Сөз алмасу деген тілдің кедейлігінің белгісі емес, бұл оның даму үстіндегі тіл екендігінің белгісі.

Әдістемелік нұсқаулар: Олжас Сүлейменовтің еңбектерін қарастырғанда ондағы еуразияшылдыққа қатысты жақтарын айқындау.

Негізгі әдебиеттер тізімі:

1. Сүлейменов О. «И в каждом слове улыбался бог» (Избранные стихи Сулейменова), Алматы, 2021.

2. Сүлейменов О. «Глиняная книга», Алматы, 2021.

3. Сүлейменов О. «АЗиЯ», Алматы, 2021.

Қосымша әдебиеттер тізімі:

1. Сүлейменов О. «Атамзамангы туркiлер» (Происх. древнетюркских языков, письменностей), Алматы, 2021.

2. «Но людям я не лгал» (сборник цитат Сулейменова), Алматы, 2021.

Date: 2021-07-22; view: 657; Нарушение авторских прав

Негізгі түсініктер:еуразияшылдық тұжырымдама, қазақстандық жоба.

1.Еуразиялық жоба — 1990-шы жылдардың бірінші жартысындағы мемлекет басшысының тұжырымдамалық ілімі, егеменді Қазақстанның ұлттық-мемлекеттік стратегиясының маңызды бөлігі. Президент «халықаралық бірлестіктер тәжірибесін ұзақ зерттеп, ТМД елдеріндегі жағдайды жете талдап» «ықпалдасу үдерісін жылдамдату керек» деген қорытынды жасады.Алғаш рет Еуразиялық бастама елбасының 1994 жылы 22 наурызда Ұлыбританияға ресми түрде барған сапары кезінде тезистік түрде айтылды. Президент Н.Ә. Назарбаев «Chatһam House» аталатын Королеваның халықаралық қатынастар институтында сөз сөйлеп бұрынғы кеңестік кеңістіктің дамуында екі баста бой көрсетіп отырғанын көрсетті: бір жағынан – ұлттық мемлекеттілікті қалыптастыру, екінші жағынан – ықпалдасудың қажеттілігі. Мемлекет мүддесін, аймақтың тұрақтылығын және қауіпсіздігін қамтамасыз ету басты мақсат болды. Лондонда бірінші рет мемлекетаралық бірлестік – «Еуро-Азиаттық одақтың» аты ұсынылды.

1994 жылы наурызда Н.Ә. Назарбаевтың еуропалық аудиторияға өз елінің өркениеттік және геосаяси ерекшелігін түсіндіргенінің ерекше мәні болды: «Қазақстан – еуропалық және азиаттық тамырлар қабысқан Азиядағы бірегей мемлекет. Әр түрлі халықтардың өкілдері әр алуан бірлікті құрайды. Әр түрлі мәдениеттер мен дәстүрлердің үйлесімділігі бізге еуропалық және азиаттық мәдениеттердің, Шығыс пен Батыстың ең үздік жетістіктерін сіңіруге мүмкіншілік береді. Қазақстанның орны ерекше – ел, «еуро-азиаттық құрылықтың жүрегінде» орналасқан, тағдыр еркімен Ресей мен Қытайдың арасында «аралық орынды» алады. «Біздің республикамыздың феномені сонда, біз бір уақытта еуропалықта және азиаттықта аймақтық халықаралық ұйымдардың мүшесіміз, біз өзіміздің геосаяси жағдайымыздың мәнін түсінеміз және оған қоса қауіпсіздікті нығайту бойынша орталық болуға да дайынбыз». Бұл тезистерде Қазақстанның еуразиялық жағдайының ерекшелігін түсінудің болашағы мен жетістігі мазмұндалды және қазіргі қазақстандық еуразиялықтың үш деңгейі көрсетілген: біріншіден, ұлттық-мемлекеттік деңгей, мұнда Қазақстан азиаттық та, еуропалық та ел ретінде түсініледі; екіншіден, аймақтық деңгей, мұнда өзара тиімді еуразиялық бірігуге көңіл бөлінеді; үшіншіден, ғаламдық деңгей, мұнда Қазақстан Батыс пен Шығыстың қатынасында «ортадағы» жағдайды алатын ел ретінде қарастырылады. Н.Ә. Назарбаев Лондондағы сөйлеген сөзінде 1994 жылы Еуразиялық жобаға көзқарастың қалай қалыптасқанын көрсетеді. 22 наурызда Ұлыбританиядағы сөйлеген сөзі жобаны Мәскеуде ашық ұсынуға негізгі дайындық болды.

Бір аптадан кейін, 1994 жылдың 29 наурызында, Ресей Федерациясына ресми сапары шеңберінде Н.Ә. Назарбаев М.В. Ломоносов атындағы ММУ-де сөз сөйлеп, онда Қазақстан басшысы жаңа аймақтық бірлестік – «Еуразиялық Одақ» құру жөніндегі идеяны дамытты. Аймақтық бағыттарды талдау негізінде бірігудің қажеттілігі жөнінде қорытынды жасады. Өйткені тіпті «көп ғасырлық мемлекеттілігі бар Еуропа елдері бірігуге келе жатыр», себебі «әлемдік нарықтың қатаң қарама-қарсылығын» түсінуде Президенттің реализмі «Еуразия Одағын» құру «Қазақстан мен Ресей» ядросынан басталуы мүмкін екендігін түсіндірумен айқындалды. Н.Ә. Назарбаевтың бастамасы ғылыми ортаның үлкен қызығушылығын тудырды. 1994 жылы 22 және 29 наурызда Мәскеу және Лондон қалаларындағы сөйлеген сөзінің тарихи мәні аймақтық үдерістердің болашағын, әсіресе Қазақстан мен Ресейдің құрлықтағы «аралық жағдайын»түсіндірумен де маңызды. Әлем елдері еуразиялық жобаны талқылауда Қазақстанды посткеңестік республика ретінде емес, қазіргі халықаралық дамуда өзіндік жеке орны бар мемлекет ретінде қарастырады. Қазіргі әлемдегі Қазақстанның Еуразиялық мемлекет ретінде ұстанған бағыты Президент Н.Ә. Назарбаевтың 1994 жылы жасалған негізгі тұжырымдарының дұрыс екендігін дәлелдеді.

Н.Ә. Назарбаевтың Еуразиялық бастамасы ТМД аймағы үшін –жаңашыл жоба болып табылады. Еуразиялық бастама сол жылдардағы қиындықтардың алдын алуға бағытталып, стратегиялық негізге ие болды. Елбасының «Мемлекеттердің Еуразия одағын құру жөніндегі» жобасы 1994 жылы 3 маусымда ТМД-ға қатысушы мемлекет басшыларына жіберіліп, оның нәтижесі 6 маусымда қазақстандық, ал 8 маусымда ресейлік баспасөзде жарияланды. Жобаның тұжырымдамалық кіріспесі маңызды мәнге ие, онда (наурыз айындағы сөйлеген сөзінде де) көрсетілгеніндей, ТМД елдерінің дамуы екі үдеріспен анықталады: бір жағынан, «ұлттық мемлекеттіліктің одан әрі қалыптасуымен», сондай-ақ, екінші жағынан – «ықпалдасумен». ТМД елдерінің басты мәселесі – қабылданған шешімдердің орындалмауында деп Н.Ә. Назарбаев атап көрсетті. Осыдан келіп, «барлық қатысушы мемлекеттер тарапынан бірлесіп қабылданған міндеттемелердің сақталуына кепілдік беретін, ықпалдастықтың жаңа деңгейіне көшу» қажеттілігі туралы қорытынды жасалады.

2. 1995 жылдың басында, баспасөз толық негізде, Н.Ә. Назарбаевты «еуразиялықтың идеологы» және жаңа заман еуразисі, яғни өткенге емес, болашаққа – XXI ғасырға назар аударушы деп атады. Н.Ә. Назарбаев 1995 жылы еуразиялықты рухани зияткерлік тұрғысынан тиянақтауға үлкен мән берді. «Россия» газетіне (1995 жылдың қазаны) берген тұжырымдамалық сұхбатында Президент былай деген болатын: «Еуразияда бірқатар елдер бар – «Солтүстікте Ресейден бастап, оңтүстікте Үндістанға дейін», әзірге олар «Шығысқа да, Батысқа да жатпайды» дей келе, бұл кеңістікті «аңдысын аңду белбеуі» деп атады. Еуропаның, әсіресе Азияның болашағы едәуір дәрежеде осы геосаяси белбеу елдерінің өз бағытын қалай анықтауына тәуелді болмақ. Оларға Ресеймен бірлесе отырып, «қауіпсіздіктің жаңа жүйесін» құруға болар еді. Көрініп тұрғандай, Н.Ә. Назарбаевтың пікірінше, тек Еуразиялық жоба ғана осы аймақты геосаяси «аңдысын аңду» саясаты жағдайынан алып шығатын сындарлы күшке ие.

Ықпалдастық проблемаларын жинақтап, қорытуда Н.Ә. Назарбаевтың 1996 жылдың қаңтарында жазылып біткен «Ғасырлар тоғысында» атты кітабының маңызы зор. Онда ТМД елдерінің қарым-қатынастары неғұрлым шиеленісті «ықпалдастық және ыдыраушылық» үрдістерімен айқындалған. Бірақ, «ықпалдастықтағы жаңа импульстың өзектілігі мен мүмкіндігін бұл жоққа шығара ма?» – деп Қазақстан Президенті сұрақ қояды да, өзі жауап береді: «Сенімдімін, олай емес». Бірақта жаңа болмыс, өзгерген ахуал жобаға түзету енгізуді, «ықпалдастықтың жаңа стратегиясын» құруды талап етеді.

Қазақстан Президенті жаңа үлгідегі университетті Астана (ол кезде әлі Ақмола) қаласында құруды дұрыс деп тапты. Ол кезде қала әлі астаналық мәртебеге ие болмаса да, болашақ астананың тәуелсіз Қазақстанның болашақ аймақтық стратегиясында алар орны зор екенін байқатқандай еді. Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия университетінің құрылуы туралы Жарлыққа 1996 жылы мамырдың 23 күні қол қойылды. Бұл бірегей шешім олқылықтың орнын толтырды (ТМД елдерінің ғылыми қауымдастығында көпшілік үшін тосын жағдай еді) және Қазақстанға келген шет елдік оқымыстыларға үлкен әсер етті. Шындап келгенде Еуразия университеті Астананың рухани зияткерлік қара шаңырағына, ғылым мен білімнің ордасына айналды.

Еуразиялық ұлттық университеттің құрылуы көп салалы мәнге ие. Біріншіден, жаңа астанада аса ірі университет құрылды, мұның өзі өсу үстіндегі мемлекет үшін төтенше маңызы бар. Екіншіден, жаңа университет тұжырымдамалық атауға ие болды. «Еуразиялық» — XX ғасырдағы аса көрнекті еуразия тарихшысы Лев Николаевич Гумилевтің есімі берілді. Ғалымның 90 – жылдығына орай, 2002 жылы ЕҰУ – де Л.Н. Гумилевтің мұражай кабинеті ашылды, оған әйелі Наталья Викторовна Гумилева Лев Николаевичтің Мәскеудегі түпнұсқа жұмыс кабинетін түгелдей әкеп берді. Атап айту керек, мұндай университетті құру абсолюттік жаңашылдық болды және ТМД кеңістігінде теңдесі жоқ. Үшіншіден, Қазақстан университеттік дәрежеде қазіргі заманғы еуразияшылдықтың ғылыми талдамасына негіз қаланды (2002–2007 жылдары ЕҰУ–нің қабырғасында алты рет халықаралық «Еуразиялық ғылыми форумдар» өткізілді, оларды әртүрлі елдердің ғалымдары қазіргі заманғы еуразияшылдықтың өзекті мәселелерін талқылады). Төртіншіден, ЕҰУ – нің құрылуы еуразиялық идеяны білім беру саласына енгізудің, қолданудың іс – жүзіндегі қадамы болды. Бесіншіден, тек ЕҰУ-нің негізінде М.В. Ломоносов атындағы ММУ-нің Қазақстандық бөлімшесі табысты жұмыс атқаруда. Бұл Қазақстан Президентінің ынтасымен құрылып, еуразияшылдықтың іс-жүзіндегі бір көрінісі болып табылады.

Президент Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан-2030» Жолдауында көрсетілгеніндей: еліміздің мүмкіндіктерін пайдалануымыз қажет, сондай мүмкіндіктердің бірі «біздің еуразия аймағындағы тоғыз жолдың торабында орналасқан жағрафиялық жағдайымыздан шығады», және бұны «ғаламдану үдерісі… шешуші факторлардың бірі ретінде алға шығарды». Еуропа мен Азия елдерінің арасындағы сауда-саттық Жібек Жолы арқылы жүргізілген болса, тағы бір басы ашық мәселе, «болашақта да сауда, қаржы ағымы жүйелері және Еуропа мен Азия арасындағы көші-қон барған сайын күшейе түспек. Тек осы себепке байланысты, — деп атап көрсетті Қазақстан Президенті, – басқа да көптеген саяси тұрақтандырушы факторларды айтпағанда, мен еуразия идеясын алға шығардым, оның стратегиялық болашағына сенімдімін».

Елдің нышаны ретінде қар барысын таңдай келе, Н.Ә. Назарбаев былай дейді: Азиялық жолбарыс тұқымдас бола тұра, Қазақстан Барысының «өзіндік ерекшелігі бар» — ол ең үздік ұлттық, батыстық және шығыстық сапаларға ие болуы тиіс. Қазақстан Барысының мұндай сапалық үйлесімі, Қазақстанның «еуразиялық ел» ретіндегі қасиетті нышандардың тоғыстырылуы еді. Сонымен, Еуразиялық жоба және кең мағынадағы еуразиялық – доктриналық (ілімдік) деңгейге тұжырымды көтерді.

Әдістемелік нұсқаулар: Елбасының еуразияшылдық жобасының мәнін ашып көрсетуде посткеңестік кеңістіктегі саяси жағдайды ескеру керек.

Негізгі әдебиеттер тізімі:

1. Назарбаев Н. Ә. Қазақстан-2030: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы.-Алматы, 1997.

2. Назарбаев Н. Ә. Тарих толкынында. Алматы. 1999.

3. Назарбаев Н. Ә. Ғасырлар тоғысында. Алматы: «Атамұра», 2003.

4. Назарбаев Н. Ә. Сындарлы он жыл. Алматы, 2003.

Қосымша әдебиеттер тізімі:

1. Назарбаев Н. Ә. Қазақстандық жол. Алматы, 2007.

2. Назарбаев Н. А. Евразийский Союз: идей, практика, перспективы 1994-1997. Москва; Фонд содействия развитию социальных и политических наук, 1997. 480 с.

Date: 2021-07-22; view: 776; Нарушение авторских прав

Негізгі түсініктер:жаһандану, интеграция, ТМД, тәуелсіздік, ұлттық қауіпсіздік.

1. ХХІ ғасырдың алғашқы онжылдығы еуразиялықтың теориялық және практикалық дамуының жаңа кезеңі болды. Бірақ та 2000-шы жылдардың алдында бағыт бірмәнді болмады. 1999 жылдың қазан айында («Тәуелсіз газеттің» бас редакторы В.Т. Третьяковқа берген сұхбатында) Н.Ә. Назарбаев бұрынғыша «көптеген посткеңестік мемлекеттер үшін жергілікті міндеттерінің жалпы немесе жақын геосаяси және экономикалық кеңістік контексінде өздерінің тарихи болашақтарын жүйелі көруден басым екендігін көрсетеді. Шындығында көбі Ресейдің бағытына тәуелді, сондықтан Қазақстан оны «бос, әлсіз және тұрақсыз емес, аяғына нық тұрған түрінде көргісі келеді. Бұл үшін ең жақсы жол – халықты ұйымдастыра алатын елдің зиялы күштерін, парасатты және табанды лидерлерін біріктіру. Еліміздің басшысы мен Ресей халқының көрегендігіне, оның сондай лидерлерді ұсына алатын қабілетіне сенемін» деді.

Ресейді Б.Н. Ельциннің басқару кезеңі аяқталды, 2000-шы жылы президенттік сайлау алда тұрды және сөз жоқ Н.Ә. Назарбаев оң бетбұрыс болатынына сенді. Сондықтан сұхбаттың соңында Қазақстан Президенті «Халықтың игілігіне жұмыс істейтін, сенімділік негізінде елдерді шынында да біріктіретін бірлестік ретінде, болашақта мемлекеттердің Еуразия одағы идеясына біздің қайта оралатынымызға сенемін. Және бұл одақ бүгінгі Еуропалық одақ сияқты Еуразия халықтары сүйсінетін одақ болады» деді.

2000 жылы ақпан айында, енді Ресей Президенті міндетін В.В. Путин атқаратын жаңа жағдайда, Н.Ә. Назарбаев «Независимая газета» да еуразиялықты өзінің қалай түсінетінін бұрынғыдан да тереңдетіп, мәнін қайтадан ашты: «Реализмнің негізінде қала отырып…тарихтың өн бойы біздің ортақ территориямызда руханиятының қабылдауының, болмысының, тәжірибесінің ұқсастығы анықталған ерекше өркениетті типтің қалыптасқанын лақтырып тастауға болмайды. Біздің еуразиялықты оқып шығумыз конъюнктурлық геосаяси шайқалуды болғызбайды және тарихтың тұңғиық логикасын есепке алады. Біз біздің халықтарымыздың мәдени-тарихи жақындығын негізге аламыз». Мұндай тарихи-мәдени (Л.Н. Гумилев рухында) еуразиялық- негіздірек, іргелірек, екінші жағынан, ағымды саяси шайқалудан тәуелсіз. Осындай бағытты айта отырып, Н.Ә. Назарбаев қазіргі еуразиялықты пайымдау, негіздеу жолында, тек қана ықпалдасу конъюнктурасынан шықпайтын тағы бір маңызды қадам жасады.

Еуразиялықтың аймақтық аспектісі шындығында сақталады, себебі «қазіргі кезең – Президент айтқандай, — жалғыздың уақыты емес». Жаңа шақырулар мен қауіп-қатерлер шешілмеген мәселелерге сеніп, «бізге біздің басымыздың бірікпейтінін қаншалықты өнімсіз және жақыннан көретінін қайтадан көрсетеді. Соныменен, 2000 жылы Қазақстан Президенті өзінің ықпалдасқан еуразиялық жолды ұстайтынын нақтылайды, оның түсінігін тарихи-мәдени тұрғыда тереңдетеді, еуразиялық өзара әрекеттің жаңа кезеңіне кірісу қажет деп есептейді. Дегенменен, ықпалдастық біржақты болмайды, сондықтан мұндай бетбұрыс үшін аймақтық мәселеге, «еуразиялық» ұғымның өзіне Ресейдің жаңа көзқарасы қажет болды. Ресей Федерациясының жаңа Президенті В.В. Путин ішкі саяси жағдайдың күрделілігіне қарамастан, Қазақстан Республикасының Президентімен кездесуге сындарлы түрде барды. 2000 жылы Кедендік одақты құруға талпыныс толыққанды халықаралық ұйымды құрмай тиімді емес екендігі түсінікті болғанда, жаңа ұйымды сапалы тұжырымды белгілеуде, терең мағынасы бар географиялық термин-«Еуразиялық экономикалық қауымдастық» деген атау қабылданды. 2000 жылы 10 қазанда «Еуразиялық» ұғым қазіргі саяси тілдегі негізгі ұғымдардың қатарынан жоғары деңгейде өзінің заңдылығына ие болды.

2.1996 жылы 26 сәуірде Шанхайда бес мемлекет – Қазақстан, Ресей, Қытай, Қырғызстан, Тәжікстан «Шекара аймағында әскери салада сенімді бекіту туралы келісім шартқа» қол қойып, Шанхай Ынтымақтастық Ұйымыныңнегізін қалады. Сол кезде ұйым «Шанхай бестігі» деп аталғанымен, кейін 2001 жылғы саммитте «Шанхай бестігіне» Өзбекстанның қабылдануымен Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы деп аталды. Саммиттен кейін «Шанхай Ынтымақтастық Ұйымының құру туралы» Декларация жарияланды. Сонымен бірге «Лаңкестік, сепаратизм және экстремизмге қарсы күрес туралы Шанхай конвенциясы» деп аталатын тағы бір маңызды құжат қабылданды. Сөйтіп, аймақтық саясатта алғаш рет лаңкестік, сепаратизм және экстремизм ұғымдарына анықтама берілді. Бір қызығы, бұл құжат АҚШ-тағы 2001 жылғы 11 қыркүйек оқиғасына 3 ай қалған уақытта қабылданған еді. Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы әскери одақ емес, ол аймақтық қауіпсіздік саласындағы ықпалдастықпен қатар, экономика саласындағы ықпалдастыққа ұмтылатын ұйым болып табылады.

Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары кеңесі (Азия кеңесі, АӨСШК) АӨСШК құру туралы идеяны ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев 1992 жылы 5-ші қазандағы БҰҰ Бас Ассамблеясының 47-ші сессиясында ұсынды. Ұйымның негізгі мақсаты Азия аймағындағы бейбітшілік, қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуге қатысты көп жақты қарым-қатынастарды орнату және осы мәселелерді шешу барысында ынтымақтастықты нығайту.

ШЫҰ мен АӨСШК тұрақтылық пен қауіпсіздік шараларын қамтамасыз ету жағынан мақсаттары мен міндеттері ұқсас құрылымдар. Бірақ бұл екі ұйым бірін-бірі қайталамайды, әрі бір-біріне қайшы келмейді. Керісінше Азиядағы қауіпсіздіктің ұжымдық жүйесін толықтырып отыр. Егер Шанхай ынтымақтастық ұйымы оған мүше мемлекеттердің нақты құқықтары мен міндеттемелеріне негізделген бірлестік болса, АӨСШК өзекті де өткір мәселелерді еркін талқылауға және оны шешу жолдарын іздеуге арналған кеңейтілген форум болып табылады. ШЫҰ мен АӨСШК Азия құрлығындағы қазіргі заманғы халықаралық қатынастардағы маңызды фактор ретінде танылып отыр.

ҰҚШҰ – халықаралық аймақтық бірлестік, оның құрамына Армения, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан мен Өзбекстан кіреді. ҰҚШҰ-ның негізгі мақсаттары ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, мүше мемлекеттердің егемендігі мен аумақтық тұтастығын қорғау, ұлттық қарулы күштерді әскери және ұйымдастыру жағынан күшейту, әуе шабуылға қарсы қорғаныстың бірлескен жүйесін сақтау, ТМД-ға кірмейтін мемлекеттермен шекараны бірлесіп қорғау саласындағы өзара іс-қимыл мен ынтымақтастықты үйлестіру болып табылады.

Ұйымның жоғарғы органы – Ұжымдық қауіпсіздік кеңесі (ҰҚК). Бұл кеңес Ұйым қызметінің қағидатты мәселелерін қарастырып, оның мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыруға қатысты шешімдер қабылдайды, сондай-ақ осы мақсаттарды іске асыру үшін мүше мемлекеттердің қызметін үйлестіруін және бірлескен әрекеттерін қамтамасыз етеді. Кеңес құрамына мүше мемлекеттердің басшылары кіреді.

ҰҚК сессиялары арасында мүше мемлекеттер тағайындайтын өкілетті өкілдерден тұратын Тұрақты Кеңес, Ұйым органдары қабылдаған шешімдерді іске асыру үшін тараптардың өзара қатынастарын үйлестіру мәселелерімен айналысады.

Сыртқы істер министрлері кеңесі – сыртқы саясат саласындағы мүше мемлекеттердің өзара іс-қимылын үйлестіру мәселелерімен айналысатын ұйымның кеңесші және атқарушы органы. Қорғаныс министрлері кеңесі – әскери саясат, әскери құрылыс және әскери-техникалық ынтымақтастық саласындағы мүше мемлекеттердің өзара іс-қимылын үйлестіру мәселелерімен шұғылданатын кеңесші және атқарушы органы. Қауіпсіздік кеңестер хатшыларының комитеті – мүше мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласындағы олардың өзара іс-қимылын үйлестіру мәселелерімен шұғылданатын Ұйымның кеңесші және атқарушы органы.

Ұйымның бас хатшысы – Ұйым хатшылығын басқаруды іске асыратын жоғары әкімшілік лауазымды тұлға. Мүше мемлекеттердің азаматтары санынан ҰҚК шешімімен тағайындалады және Кеңеске есеп беруге міндетті. Ұйым хатшылығы – Ұйым органдары қызметінің ұйымдастыру, ақпараттық, кеңес және талдаудың қамтамасыз етілуін жүзеге асыратын тұрақты жұмыс орган. Ұйымның тағы да бір тұрақты әрекет ететін жұмыс органы болып ҰҚШҰ Біріккен штабы табылады. Ол 2004 жылдан бастап жұмыс істейді және Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарттың әскери бөлігі бойынша ұсыныстар дайындау мен шешімдерді жүзеге асыруға жауап береді.

ҰҚШҰ қызметінің маңызды бағыттарының бірі халықаралық лаңкестікке, экстремизмге және оларға тән қылмыстарға: қару-жарақ пен есірткінің контрабандасына, ұйымдасқан қылмысқа, заңсыз көші-қон әрекеттеріне қарсы күрес саласындағы ынтымақтастық болып табылады. Бұл бағытта алдын ала келіскен арнайы оперцияларды өткізу және іс-қимылды үйлестіру үшін көпжақты негіз жасалынды. Осы тұрғыда, контрабандалық есірткіге қарсы күрес шеңберінде ҰҚШҰ-ға мүше мемлекеттер құзыреттілік органдары басшыларының Үйлестіру кеңесі құрылып, ішкі істер, ұлттық қауіпсіздік, шекара және кеден қызметтерінің құралдары мен күштерінің қатысуымен алдын ала сақтандыру шаралары өткізілуде (мысалы, «Арна» операциясы).

ҰҚШҰ қызметінің маңызды бағыттарының бірі Ядролық таратпау халықаралық режимін күшейту жұмысы болып саналады. ҰҚШҰ-ның бітімгершілік әлеуетін қалыптастыру қазіргі заманғы қауіп-қатерлерге әсер етудің әмбебап жүйесінің маңызды элементі болып табылады.

Бар және ықтимал қатерлердің фонында, соның ішінде лаңкестік, экстремизм, есірткі трафигі және ұйымдасқан қылмыстың басқа да түрлері, ҰҚШҰ-ға мүше мемлекеттердің қауіпсіздігін одан әрі нығайту мақсатында ҰҚШҰ Ұжымдық жедел ден қою күштерін құру туралы шешім қабылданды.

2021 жылғы 20 желтоқсан кезеңінде Мәскеу қаласында өткен Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы Ұжымдық қауіпсізідк кеңесінің сессиясы отырысы барысында Ұйымда төрағалық ету Беларусь Республикасынан Қазақстан Республикасына өтуі орын алды.

Әдістемелік нұсқаулар: Посткеңестік мемлекеттер арасындағы еуразиялық ықпалдасуды қарстырғанда экономикалық- саяси жақтарды назарға алу керек.

Негізгі әдебиеттер тізімі:

1. Абуталипов С. Еуразия кеңістігіндегі интеграциялық процестердің бүгінгі бағыты мен бағдары // Ақиқат.№2004. 29-31 бб.

2. Евразийство в ХХІ веке: проблемы и преспективы // Под ред. акад. НАН РК А. Н. Нысанбаева.-Алматы, 2009.-334 с.

Қосымша әдебиеттер тізімі:

1. Нысанбаев А. Н., Абенов С. М., Бакаев Л. К. и др. Евразийская интеграционная политика Республики Казахстан: проблемы и перспективы. Алматы: Ақыл кітабы, 1998.

2. Іңкәрбаев Е. Еуразия идеясының бастаулары // Саясат.- 1998, қараша-89-94 бб.

3. Тулегенов Е. М. Еуразиялық одақ идеясының Қазақстанда жүзеге асырылуы. Тарих ғылымдарының кандид. атағын алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты, Алматы, 2021.

Date: 2021-07-22; view: 931; Нарушение авторских прав

Негізгі түсініктер: экономикалық қауіпсіздік, ықпалдасу.

1. Еуразиялық экономикалық қоғамдастық 2000 жылғы 10 қазанда Астана қаласында халықаралық экономикалық ұйым ретінде Кеден одағына қатысушы мемлекеттердің басшылары қол қойған Еуразиялық экономикалық қоғамдастық (бұдан әрі – ЕурАзЭҚ) құру туралы шартқа сәйкес құрылды. ЕурАзЭҚ-ты құру туралы шартта бұрын Кеден одағы және Біртұтас экономикалық кеңістік туралы 1999 жылғы [26 ақпандағы шартта айқындалған мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізу үшін тығыз және тиімді сауда-экономикалық ынтымақтастық тұжырымдамасы негізге алынған. Қол жеткізілген уағдаластықтарды іске асырудың ұйымдастыру-құқықтық құралдары және жасалған халықаралық шарттардың бір мезгілде және бірдей орындалуының тетіктері, қабылданған шешімдерді іске асыруды бақылау жүйесін енгізу көзделген. ЕурАзЭҚ-ны құру туралы шартта Кеден одағы шеңберінде бұрын қабылданған шарттар мен шешімдердің сабақтастығы қамтамасыз етілген, олардың ішіндегі айқындаушылары мыналар болып табылады: Кеден одағы туралы келісім; 1995 жылғы 20 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Кеден одағына қосылуы туралы келісім; 1996 жылғы 29 наурыздағы Экономкалық және гуманитарлық саладағы интеграцияны тереңдету туралы шарт; 1997 жылғы 22 қарашадағы Кеден одағын қалыптастыру кезінде тарифтік емес реттеудің бірыңғай шаралары туралы келісім; «Қарапайым адамдарға қарай он қарапайым қадам» мәлімдемесі.

ЕурАзЭҚ мақсаты мен міндеттері: Еркін сауда режимін толық көлемде ресімдеуді аяқтау, біртұтас кеден тарифін және тарифтік емес реттеудің біртұтас шаралары жүйесін қалыптастыру; мүше мемлекеттердің ДСҰ-мен және басқа да халықаралық экономикалық ұйымдармен өзара қарым-қатынасындағы келісілген ұстанымын тұжырымдау; Қоғамдастықтың сыртқы шекараларында экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, контрабандамен және кедендік құқық бұзушылықтың өзге де түрлерімен күрес; экономикалардың келісілген құрылымдық қайта құруын жүргізу; бірлескен бағдарламаларды әзірлеу және іске асыру, әлеуметтік-экономикалық даму; көліктік қызмет көрсетулердің ортақ рыногын және біртұтас көлік жүйесін қалыптастыру; ортақ энергетика рыногын қалыптастыру; білімнің ұлттық жүйелерін үйлесімдендіру, ғылым мен мәдениетті дамыту; Қоғамдастыққа мүше мемлекеттердің азаматтарына оның барлық аумағында білім және дәрігерлік көмек алуда тең құқық беру; ЕурАзЭҚ шеңберінде жасалған шарттар бойынша мемлекетішілік рәсімдерді орындау мерзімдерін үйлестіру; Қоғамдастық шеңберінде ортақ құқықтық кеңістік құру мақсатында қатысушы мемлекеттердің құқықтық жүйелерінің өзара ықпалдасуын қамтамасыз ету болып табылады.

2. Еуразиялық экономикалық қоғамдастық – ТМД кеңістігіндегі ең дамыған аймақтық бірлестіктердің бірі. Аталған аймақтық бірлестік жұмысына қатысу Қазақстанның сыртқы саяси басымдықтарының бірі болып табылады. 2003 жылғы желтоқсанда ЕурАзЭҚ БҰҰ Бас Ассамблеясы жанындағы бақылаушы мәртебесіне ие болды, бұл осы интеграциялық бірлестікті дүниежүзілік қоғамдастық танып отыр дегенді білдіреді. ЕурАзЭҚ-қа мүше мемлекеттердің өзара ықпалдастығы тауарлар аталымының басым көпшілігі бойынша ортақ кеден тарифтері енгізілген, тарифтік емес реттеу бойынша келісілген шаралар жүзеге асырылып жатқан, үшінші елдерге қатысты ортақ сауда режимдері қалыптастырыла бастаған кезеңге жетіп отырғанын атап өткен жөн. Біртұтас кеден аумағын құру басталды. Гуманитарлық салада біздің елдеріміз азаматтарының білім, мәдениет, денсаулық сақтау және әлеуметтік құқықтарын қамтамасыз ету салаларындағы қажеттіктерін неғұрлым толығырақ қанағаттандыруға мүмкіндік беретін бірқатар нақтылы бірлескен қадамдар жасалды. ЕурАзЭҚ құру туралы шартқа қол қойылған сәттен бері ЕурАзЭҚ құру туралы шарттың нормалары мен қағидаларын нақты толықтыру, Қоғамдастықтың басқару органдарын құру және олардың қызметін реттейтін құжаттарды әзірлеу, жаңа халықаралық ұйымның лауазымды тұлғаларының құқықтық мәртебесін, артықшылықтары мен иммунитеттерін бекіту, олардың өз міндеттерін тиімді жүзеге асыруы үшін қажетті жағдайлар жасау бойынша халықаралық-құқықтық жұмыстың едәуір көлемі атқарылды. 2003 жылғы 27 сәуірде Душанбе қаласында болған ЕурАзЭҚ Мемлекетаралық Кеңесі барысында (мемлекет басшылары деңгейінде) ЕурАзЭҚ Мемлекетаралық Кеңесінің Төрағасы, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Еуразиялық экономикалық қоғамдастықтағы іс ахуалы және интеграциялық ынтымақтастықты жеделдету жөніндегі ұсыныстар туралы» баяндамасы қаралды, ол Қоғамдастықтың таяу болашақтағы негізгі мақсаттары мен міндеттерін белгілейді. Осы баяндама негізінде Тараптар ЕурАзЭҚ-қа мүше мемлекеттер басшыларының 2004 жылғы 9 ақпандағы №152 шешімімен бекітілген «2003-2006 және одан кейінгі жылдарға арналған ЕурАзЭҚ шеңберіндегі ынтымақтастықтың басым бағыттарын» және «2003-2006 және одан кейінгі жылдарға арналған ЕурАзЭҚ дамуының басым бағыттарын іске асыру жөніндегі іс-шараларын» әзірледі. ЕурАзЭҚ-қа мүше мемлекеттер осылайша Қоғамдастық шеңберіндегі интеграциялық процестерді одан әрі тереңдету мақсатында бұдан былайғы қадамдап жүретін іс-қимылдарын айқындап алды. Бұдан басқа, Қоғамдастыққа мүше мемлекеттер, экономиканың нақты секторында мүше мемлекеттердің өзара іс-қимылын дамытудың маңыздылығын тани отырып, Қоғамдастық шеңберіндегі интеграциялық процестерге іскер топтарды тарту жөніндегі жұмыстарды жандандыру туралы шешім қабылдады. Осы мақсатта 2002 жылы жазда «ЕурАзЭҚ Іскерлік кеңесі» қауымдастығы құрылды. 2003 жылғы ақпанда Мәскеуде ЕурАзЭҚ-тың алғашқы Экономикалық форумы өтіп, онда ынтымақтастықтың әр түрлі бағыттары бойынша сындарлы пікір алмасулар болды және өзара қызығушылық туғызатын жобалар бойынша ұсыныстар енгізілді. 2004 жылғы қыркүйекте «ЕурАзЭҚ – Іскери әлем» Халықаралық Конгресі өтті. 2005 жылғы 22 маусымда Мәскеу қаласында ЕурАзЭҚ Мемлекетаралық Кеңесінің (мемлекет басшылары деңгейінде) 13-ші мәжілісі өтіп, оның барысында Президенттер интеграциялық өзара іс-қимылдарды тереңдету бойынша бұдан арғы қадамдарды талқылады және Тараптар үкіметтеріне экономикадағы ынтымақтастықты жандандыру жөнінде нақты тапсырмалар берді. 2005 жылғы 27 қыркүйекте ЕурАзЭҚ Мемлекетаралық Кеңесі отырысында (үкімет басшылары деңгейінде) Қоғамдастық елдерінің отын-энергетикалық, көлік және т.б. салаларындағы қызметін реттейтін бірқатар құжаттар қабылданды. Сондай-ақ ЕурАзЭҚ Ортақ кеден тарифін құру процесін жеделдету қажеттігі атап өтілді. 2005 жылғы 6 қазанда «Орталық Азиялық Ынтымақтастық» ұйымы мемлекет басшылары саммитінде бұл ұйымды Еуразиялық экономикалық қоғамдастықпен біріктіру туралы шешім қабылданды. Осылайша, Қоғамдастықта Өзбекстан секілді тағы бір қатысушы мемлекет пайда болды. 2006 жылғы 25 қаңтарда Өзбекстан Республикасының Президенті И.А.Каримовтің қатысуымен өткен ЕурАзЭҚ-қа мүше мемлекеттер басшыларының кезектен тыс саммитінде 2000 жылғы 10 қазандағы Еуразиялық экономикалық қоғамдастық құру туралы шартқа Өзбекстан Республикасының қосылуы туралы хаттамаға қол қойылды, осылайша Өзбекстанның Қоғамдастыққа толық құқылы мүшелігі ресімделді. Қоғамдастықтың одан әрі стратегиялық дамуын белгілеген 2006 жылғы оқиғалардың қатарына Өзбекстан Республикасының ЕурАзЭҚ-қа мүшелікке кіруін, сондай-ақ Қоғамдастық шеңберінде кедендік одақты қалыптастыру ісіндегі оң сипатты нәтижелерге қол жеткізілуін атап өтуге болады. 2007 жылы 6 қазанда Душанбе қаласында өткен ЕурАзЭҚ Мемлекетаралық Кеңесінің (мемлекеттер басшылары деңгейінде) отырысы Қоғамдастық үшін елеулі оқиға болды, ол отырыста әзірге ЕурАзЭҚ-қа мүше үш мемлекет – Беларусь Республикасы, Қазақстан Республикасы және Ресей Федерациясы – қалыптастырып жатқан кеден одағының шарттық-құқықтық базасының негізі қаланды. Осындай жолмен Тараптар бұрын 2006 жылғы 16 тамызда Сочи қаласында қабылданған, Кеден одағын қалыптастыру туралы шешімді іске асырудың практикалық кезеңіне кірісті. 2008 жылғы 25 қаңтарда ЕурАзЭҚ Мемлекетаралық Кеңесінің (үкіметтер басшылары деңгейінде) кезекті отырысы өтті, онда ЕурАзЭҚ-тың Кеден одағын қалыптастыру және біртұтас экономикалық кеңістік құру туралы мәселелер қаралды және тиісті құжаттарға қол қойылды. Бұдан басқа валюта саясаты, капиталдың еркін қозғалысы және инвестициялық саясат саласында тараптардың өзара қарым-қатынасын реттейтін, сондай-ақ Қоғамдастықтағы Өзбекстан Республикасының мүшелігін түпкілікті ресімдейтін бірқатар халықаралық құжаттар қабылданды. Сондай-ақ ЕурАзЭҚ-тың 2008 жылға арналған бюджетінің жобасы және Еуразиялық экономикалық қоғамдастықтың «Инновациялық биотехнологиялар» атты мемлекетаралық мақсатты бағдарламасының жобасы қаралды. ЕурАзЭҚ-ты құрушылардың бірі болып табылатын Қазақстан оның қызметіне белсенді түрде қатысады және ЕурАзЭҚ-тың жарғылық құжаттарында негізі қаланған сондай-ақ Қоғамдастықтың нормативтік-құқықтық базасында пысықталған интеграциялық әлеуетті кең ауқымда пайдаланады.

Про бизнес: Фундаментальные проблемы экономики и их характерис (Николай Честолюбивый) / Проза.ру

Әдістемелік нұсқаулар: Еуразиялық экономикалық қоғамдастықтың ықзметін қазіргі күнгі БАҚ материалдарына сүйене отырып қарастыру керек.

Негізгі әдебиеттер тізімі:

1. Сыздықов С. Еуразия идеясы мен практикасы жаңа белесте // Егеменді Қазақстан, 2021 жылғы 18 мамыр.

2. Нысанбаев А. Н., Абенов С. М., Бакаев Л. К. и др. Евразийская интеграционная политика Республики Казахстан: проблемы и перспективы. Алматы: Ақыл кітабы, 1998.

Қосымша әдебиеттер тізімі:

1. Назарбаев Н. А. Евразийский экономический союз: теория или реальность // Известия.-2009.-19 марта.

2. Абуталипов С. Еуразия кеңістігіндегі интеграциялық процестердің бүгінгі бағыты мен бағдары // Ақиқат.№2004. 29-31 бб.

Date: 2021-07-22; view: 796; Нарушение авторских прав

Негізгі түсініктер: Кедендік Одақ, БЭК, ЕурАзЭҚ.

1. 2021 жылдың 1 қаңтарынан бастап үш ел — Ресей, Беларусь, Қазақстан үшін бірыңғай кедендік тариф күшіне енді. 2021 жылдың 1 шілдесінен бастап бірыңғай кедендік кодекс енгізілетін болады. 2021 жылдың ортасынан бастап тауарлардың кедендік бақылауы Беларусь Республикасының, ал бір жылдан кейін Қазақстан Республикасының сыртқы шекарасына көшірілетін болады. Үкіметтегі білікті мамандар: «Толыққанды және толық ауқымдағы Кедендік 2021 жылдан бастап енгізіледі және Ресей мен Қазақстан шекарасындағы барлық рәсімдеу шаралары шекараның сыртқы жиегіне шығарылады, оның ішінде барлық тарифтік және тарифтік емес: санитарлық, ветеринарлық, фитосанитарлық реттеулер бар. Бұлардың барлығы 2021 жылдың 1 шілдесінен бастап өзгертіледі» деп атап көрсетті.

Кедендік одақ 170 млн. адам өмір сүретін ірі рынокты қамтиды. Біздің елдеріміздің өнеркәсібі 600 млрд. долларды, тек мұнайдың жиынтық резервінің өзі 90 млрд. баррельді құрайды. Біздің елдеріміз энергия ресурстары рыногында да әлемнің алпауыт мемлекеттері есептесетін маңызды ойыншыға айналып отыр.

Сарапшылардың бағалауынша, Кеден одағы үш елге 2021 жылға қарай ішкі жалпы өнімнің 15 пайыздан астам өсіміне қол жеткізуге мүмкіндік береді. Кеден одағынан келетін жалпы әсер Ресей үшін 400 млрд. доллар, Беларус пен Қазақстан үшін 16 млрд. доллар немесе ішкі жалпы өнімдерінің 14 пайызы.

Кедендік одақтың құрылуына халықаралық сарапшылар да елеулі көңіл бөліп отыр. Мәселен, Ресейдегі «Еуразия мұрасы» коммерциялық емес қорының президенті Елена Яценко: «Кедендік одақтың құрылуы үш ел арасындағы экономикалық байланыстардың жеделдеуіне, тауар айналымының өсуіне ықпал етуі тиіс. Бұл экономикалық кедергілерді алып тастаудың сөзсіз әсері. ЕурАзЭҚ сарапшылары үш елдің өзара саудасындағы кедендік кедергілерді жою 2021 жылы «интеграцияланған үштіктің» ІЖӨ өсуін 15-20 пайызға қамтамасыз етеді деп болжамдайды» деген пікірін жеткізді.

Еуразияшылдық идеясы тарихи түсінік ретінде Кедендік одақ – бұл біздің ықпалдастығымыздың келесі сатысы. Бұған дейін Беларус, Қазақстан, Ресей арасында еркін сауда аймағы жүзеге асқан болатын. Бұл еркін сауда аймағының мәнісі – үш ел арасында нөлдік, яғни кедендік баждың жоқ екендігін білдіреді, ал басқа елдермен әрбір елдің өзіне тән кедендік баж салығы жүйесі болды. Ал ендігі Кедендік одақ нені білдіреді дегенге келетін болсақ, үш ел арасында ешқандай да кедендік баж болмайды, ал үшінші елдерге қатысты барлық кедендік баж салығы бірыңғайланады.

2. БЭК-тің толық көлемде жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін 2021 – 2021 жылдар аралығында тағы да 55 халықаралық келісімдерді және басқа да құжаттарды қабылдап, белгіленген нақты мерзімдеріне сәйкес БЭК қалыптастыратын келісімдер бойынша 74 міндетті шаралардың орындалуын қамтамасыз ету қажет.

БЭК-тің құқықтық негізін қалыптастыратын келісімдерді шартты түрде алты топқа бөлуге болады: келісілген экономикалық саясат жүргізу және экономиканы реттеу жүйесін үйлестіру; қызмет көрсетудің ортақ рыногын жасау; капиталдың ортақ рыногын қалыптастыру және келісілген валюталық саясат жүргізу; еңбек ресурстарының ортақ рыногын жасау; ортақ энергетикалық рынок қалыптастыру, энергетика мен көлік саласында табиғи монополиялардың қызметіне қолжетімділікті туғызу; техникалық реттеу деген сияқты.

БЭК-ті құрайтын төрт құрамдас бөліктің біреуі – тауарлардың ортақ рыногы – жұмыс істеп тұрған Кеден одағымен атқарылып отыр. БЭК-тің тағы бір маңызды бөлігі – қызмет көрсетудің ортақ рыногының алғышарттары 2021 жылдың басында жасалмақ. Осының шеңберінде БЭК-ке қатысушы мемлекеттер өздеріндегі заңды және жеке тұлғалардың қызмет көрсету рыноктарына енудің ұлттық режімдерін бекітуге ұмтылып, арнайы лицензияны қажетсінетін қызмет түрлеріне берілген лицензияларды мойындауды қамтамасыз етеді және ұлттық заңнамаларды үйлестіреді, ал қызмет көрсету саудасы бойынша үшінші елдерге қатысты келісілген саясат жүргізеді.

2021 жылғы 1 қаңтардан жүктерді тасымалдаудың темір жол тарифтері бір жүйеге түсіріліп, әрбір мемлекеттің территорияларында қолданылып келген бұрынғы экспорттық, импорттық және ішкі тарифтер жойылады. Олардың орнына ортақ тариф енгізіледі. 2021 жылғы 1 қаңтардан БЭК-ке мүше мемлекеттердің жүк тасымалдаушылары үшін темір жол инфрақұрылымын еркін пайдалану мүмкіндігі қамтамасыз етіледі.

2021 жылғы 1 қаңтардан БЭК-ке мүше елдер үшін мемлекеттік (муниципалдық) сатып алу жүйесінде ұлттық режім қолданылатын болады.

2021 жылғы 1 қаңтардан капиталдың ортақ рыногын құру шеңберінде БЭК-ке мүше елдердің ұлттық режім жағдайында қаржы, банк және сақтандыру қызметтеріне еркін ену қамтамасыз етіліп, инвестициялық қызметке теңқұқықтық жағдай жасалады, валюталық операцияларға шектеу алынып тасталады.

2021 жылғы 1 қаңтарға дейін газ бағасы бойынша (нарықтық) бірдей пайда түсетіндей жағдайға қол жеткізіледі.

БЭК-те ортақ еңбек рыногы қалыптасады. БЭК-ке мүше елдердің еңбек мигранттары белгілі бір әлеуметтік кепілдіктерді пайдаланып, олардың құқықтары қорғалатын болады. Осы аталған шаралардың бәрі 2021 жылдың 1 қаңтарынан БЭК-тің толық сипатта жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.

БЭК-ті құру – бұл ең алдымен, еркін бәсекелестіктің дамуына мүмкіндік және ортақ кеңістікте инновациялық белсенділіктің күшеюіне жағдай тудыру. Мұндай бәсекелестік тауарлар мен қызмет көрсетудің сапасын жақсартудың маңызды ынталандырушысы болып табылады. БЭК-ті қалыптастыруда нормалар мен ережелерді бір ізге түсіру мен үйлестіру кәсіпорындарда бәсекеге қабілетті өнімдер шығаруға және оларды дамудың инновациялық жолына салуға қолайлы жағдай жасайды.

Биылғы жылдың 18 қарашасында посткеңестік аумақ елдері үшін тарихи оқиға болып, Ресей, Қазақстан және Беларусь президенттері Еуразиялық экономикалық интеграция туралы Декларация мен Еуразиялық экономикалық комиссия (ЕЭК) жөніндегі келісімді қабылдады.

2021 жылғы 26 қазанда «Известияда» Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың «Еуразиялық одақ: идеядан болашақтың тарихына» деген бағдарламалық мақаласы жарияланып, онда Еуразиялық экономикалық одаққа ұласатын Кеден одағы мен Біртұтас экономикалық кеңістіктің одан әрі дамуының мүмкіндіктері нанымды түрде бейнеленді.

ЕурАзЭҚ-тың дамуының практикалық нәтижелерін бағалай келе, Қазақстан Президенті 11 жыл ішінде қоғамдастықта интеграцияның әр түрлі өлшемдердегі тиімді жылжуын қамтамасыз ететін тораптық механизмдерінің, оның ішінде, салалық деңгейде, сондай-ақ кәсіпкерлер, ғылым қайраткерлері, жастардың бастамасымен құрылған құрылымдарының қалыптасқанын атап көрсетті.

Жақында жарық көрген «Евразийский проект Нурсултана Назарбаева, воплощенный в жизнь» деп аталатын кітапта тұңғыш рет құжаттық негізде іргелес Еуразия мемлекеттерінің интеграциялық үдерістері қарастырылды және тиімді жұмыс істеп тұрған әрі Нұрсұлтан Назарбаевтың Еуразия жобасының жүзеге асуының өзекті құралдарына айналған ЕурАзЭҚ, Кеден одағы және қалыптасып келе жатқан Біртұтас экономикалық кеңістіктің дамуы талданды.

Қазақстан Көшбасшысы өрісі кең Еуразиялық мемлекеттер одағын қалыптастыру идеясын ұсынып, мұндай интеграциялық ұсыныстың тиімділігіне іргелес мемлекеттердің басшыларын сендіре отырып және солардың белсенді қатысуымен осынау еуразиялық жобаны табысты түрде жүзеге асыра білді. Ой мен практиканың осындай тұтастығы және оларды сабақтас та нық сипатта ілгерілету Еуразия жобасының табысты болуын қамтамасыз етті.

Әдістемелік нұсқаулар: Қазіргі кезде посткеңестік елдер арасындағы экономикалық ықпалдасудың тиімді және тиімсіз жақтарын салыстыра отырып қарастыру.

Негізгі әдебиеттер тізімі:

1. Назарбаев Н. А. Проект Евразийского союза: проблемы и перспективы интеграции. // Евразийский университет и мир Евразии.- Астана, 2006.

2. Назарбаев Н.А. Евразийский экономический союз: теория или реальность. // Известия.-2009.-19 марта.

3. Абуталипов С. Еуразия кеңістігіндегі интеграциялық процестердің бүгінгі бағыты мен бағдары. // Ақиқат, №2, 2004.- Б.29-31.

Қосымша әдебиеттер тізімі:

1. Евразийство в ХХІ веке: проблемы и преспективы. / Под ред. А.Н. Нысанбаева.- Алматы, 2009.- 334 с.

2. Назарбаев Н.А. Евразийский экономический союз: теория или реальность. // Известия.-2009.-19 марта.

4. Оқу курсы мен тақырыпқа арналған міндетті және қосымша әдебиет пен дереккөздер тізімі;

Міндетті әдебиеттер тізімі:

Гумилев Л.Н. Көне түріктер (Орыс тілінен ауд. Ә.Жұмабаев, П. Бейсенов).- Алматы: «Білім», 1994. — 480 б.

Гумилев Л.Н. Хұндар. (Орыс тілінен ауд. Ә. Жұмабаев, П. Бейсенов).- Алматы: «Қазақстан», 1998.-528 б.

Гумилев Л.Н. Древняя Русь и Великая степь. М., 1989. — 764 с.

Гумилев Л.Н. Ритмы Евразии: эпохи и цивилизации. М., 1993.

Трубецкой Н.С. Европа и человечество. София, 1920

Қосымша әдебиеттер тізімі:

Вернадский Г.В. Монгольское иго в русской истории//Евразийский временник. 1927.

Трубецкой Н.С. О туранском элементе в русской культуре // На путях: Утверждение евразийцев.- Берлин, 1922. Кн. 2.

Хара-Даван Э. Чингисхан как полководец и его наследие: Культурно-исторический очерк Монгольской империи XII-XIV века.- Белград, 1929.

Назарбаев Н.А. Евразийское пространство: интеграционный потенциал // Евразийский союз: идеи, практика, перспективы: 1994-1997.- Москва, 1997.

5.Білім алушының оқу материалын меңгеру деңгейін өздігінен анықтауына көмектесетін теориялық білімді бақылауға арналған сұрақтар және/немесе тапсырмалар, өзін-өзі бақылау мен өзін-өзі тексеруді ұйымдастыру бойынша әдістемелік нұсқау;

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар тізімі:

1. «Исход к Востоку Утверждение евразийцев Предчувствия и свершения Книга 1» атты жинақ қай жылы жарық көрді?

2. «Евразийские хроники» атты жинақ қай жылдар аралығында шығарылды?

3. Лев Гумилевтің қандай ғылыми еңбектері бар?

4. Н.Ә.Назарбаевтың «Тарих толкынында» еңбегі қай жылы жарық көрді?

5. «Еуразиялық кеңістік: интеграциялық потенциал мен оның жүзеге асырылуы» еңбегінің авторы кім?

6. Адаптация дегеніміз не?

7. Этникалық жүйе дегеніміз не?

8. «Древние кочевники являются для нас великим примером того, как нужно сражаться и побеждать, защищать себя, сохранять свой быт, свой жизненный уклад, свою самобытность» жолдар авторы кім?

9. «На путях. Утверждение Евразийцев. Книга вторая» атты жинақ қай қалада басылды?

10. Субпассионар адамдар түсінігі

11. «Россия и латинство. Сборник статей» атты жинақ қашан шықты?

12. Пассионарлықтың латынша мағынасы қандай?

13. «Евразийство» деген мақала авторы?

14. «На путях. Утверждение Евразийцев. Книга вторая» атты жинақ қай жылы шықты?

15. Л.Н. Гумилев қашан және қай жерде дүниеге келді?

16. 1980-ші жылдардың соңында «соңғы еуразияшыл» атанған ғалым?

17. Н.Ә. Назарбаев қай жылы «Мемлекеттердің Еуразиялық одағы» жобасын ұсынды?

18. Н. С. Трубецкойдың «История. Культура. Язык» кітабы қай жылы қайта басылып шықты?

19. «Исход к Востоку» еңбегі қашан қайта жарияланды?

20. Суперэтнос түсінігі.

21. «Мен бақытты адаммын, мен әмір еткенді емес, ойлағанымды, қалағанымды жазамын» деп кім айтқан?

22. «Черная легенда. Друзья и недруги Великой Степи» авторы кім?

23. «Еуропа и человечество» еңбегінің авторы?

24. Н. Назарбаевтың «Қазақстан жолы» атты еңбегі қай жылы жарияланды?

25. Этникалық дәстүр түсінігі.

26. «Тридцатые годы. Утверждение евразийцев. Книга седьмая» атты жинақ қай жылы жарық көрді?

27. «Византизм и славянство» атты еңбек авторы кім?

28. София қаласында еуразияшыл топтың өткізген семинары қай жылы өтті?

29. «Еуразия жүрегінде» атты еңбек авторы кім?

30. «Біз – еуразиялық елміз, өзіміздің тарихымыз, өзіміздің болашағымыз бар. Сондықтан да, біздің моделіміз басқалардың ешқайсысына ұқсамайды. Ол әртүрлі өркениеттердің жетістіктерін бойына сіңіреді» деп айтқан кім?

31. «Евразия» газеті қай жылдар аралығында шығарылды?

32. Л.Н.Гумилевтің кандидаттық диссертациясының тақырыбы қандай?

33. ҰҚШ құрамында қандай мемлекеттер бар?

34. «Степь и оседлость» атты мақала авторы кім?

35. Пассионарлық импульс түсінігі.

36. «Евразийство как исторический замысел» атты мақала авторы кім?

37. «Отличительной чертой этноса является деление мира надвое: «мы» и «не мы», или все остальные» деп кім айтқан?

38. «Тридцатые годы Утверждение евразийцев. Книга седьмая» атты жинақ қай жерден жарияланды?

39. «Әрбір славян орыс, чех, серб, хорват, словенец, болгар (полякты да қосқым келеді) үшін – Құдай мен оның Қасиетті шіркеуінен соң – славян идеясы идеядан жоғары, бостандықтан жоғары, ғылымнан жоғары, білімнен жоғары, жер бетіндегі барлық игіліктерден жоғары болуы керек» жолдарының авторы кім?

40. Субэтнос түсінігі.

41. Этногенез түсінігі.

42. Пассионар адамдар түсінігі.

43. Этникалық тарих түсінігі.

44. «Смысл моей жизни отчасти был в том, чтобы восславить и воздать должное кочевым народам Евразии, которых я искренне полюбил»- деген жолдар авторы кім?

45. О. Сүлейменовтың «АЗиЯ» атты еңбегі қай жылы жарық көрді?

46. КСРО-да ХХ ғасырдың екінші жартысында еуразияшылдық дәстүрлерін белсенді насихаттаған кім?

47. Орталық Азиялық Экономикалық Қауымдастық қай жылы құрылды?

48. «Евразийская концепция русской истории» атты мақала авторы?

49. Пассионарлық теоря авторы?

50. ШЫҰ қашан құрылды?

51. «… Вне этноса нет ни одного человека на земле, и каждый — я сейчас цитирую собственную книгу — на вопрос «Кто ты?» ответит: «русский», «француз», «перс», «масаи» и т. д., не задумавшись ни на минуту» деп кім айтты?

52. Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ – де Л.Н. Гумилевтің мұражай кабинеті қай жылы ашылды?

53. «О туранском элементе в русской культуре» еңбегін жазған ғалым ?

54. Комплиментарлық түсінігі.

55. «Чингис-хан как полководец и его наследие» атты еңбектің авторы кім?

56. «Русское массонство в царствование Екатерины ІІ» авторы?

57. Л. Гумилевтің «Древние тюрки» кітабы қай жылы шықты?

58. «Древняя Русь» деген еңбек авторы?

59. «Ғасырлар тоғысында» атты еңбегі қай жылы жарық көрді?

60. «О задачах кочевниковедения» атты еңбектің авторы кім?

61. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия университетінің құрылуы туралы Жарлыққа қашан қол қойды?

62. «Нұрсұлтан Назарбаевтың еуразиялық миссиясы» атты еңбектің авторы кім?

63. «Поворот к Востоку» деген мақала авторы?

64. Біртұтас экономикалық кеңістік құрамындағы мемлекеттер?

65. ЕрАзЭҚ-тың ең жоғарғы органы?

66. Еуразиялық Экономикалық қауымдастықғы қай жылы құрылды?

67. ТМД-ның қандай мемлекеттері Еуразия Экономикалық Қауымдастығы-ЕурАзЭҚ-ның құрылғандығы туралы Келісімге қол қойды?

68. Қай жылы Л.Н.Гумилев соғысқа өз тілегі бойынша аттанды?

69. «Еуропаға жол» бағдарламасы қашан қабылданды?

70. 1995 ж. құрылған Кедендік Одақ құрамына төмендегі қай мемлекеттер енді?

71. ЕврАзЭҚ-ның қандай реттеуші органдары бар?

72. Н.Назарбаевтың «Еуразия- біздің ортақ үйіміз» атты еңбегінің тұсаукесері қашан және қайда жасалды?

73. «Ұжымдық қауіпсіздік шартына» қай жылы қол қойылды?

74. 2000 ж. ЕурАзЭҚ құрамына енген мемлекеттер?

75. «Қазақстанның болашағы – Азияда да, Еуропада да, Батыста да, Шығыста да, ғаламдық Солтүстікте де, Оңтүстікте де. Мұндай бағыт орасан зор мүмкіншілік береді» деп айтқан кім?

76. Алаш қашан құрылды, партияның бағдарламасы.

77. Алашорда үкіметінің Батыс бөлімін кімдер басқарды?

78. «Мемлекеттігі жоқ халық — жетім халық» деген қанатты сөздің авторы кім?

79. ЕурАзЭҚ-ті құру 1994 ж. қай қаладан басталды?

80. ЕурАзЭҚ-ті БҰҰ қашан мойындады?

81. АӨСШК қашан құрылды?

82. ҚР Президентінің 1992 ж. БҰҰ 47-ші сессиясында қай күн Азия кеңесі күні болып жарияланды?

83. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстанның болашағы — қоғамның идеялық бірлігінде» атты еңбегі қашан жарияланды?

84. «Континент Евразия» авторы?

85. «Евреи и Евразия» авторы?

86. «Геополитические заметки по русской истории» мақала авторы?

87. «Русь монгольская» авторы кім?

88. «Русский узел евразийства. Восток в русской мысли Сборник трудов евразийцев» жинағын құрастырушы кім?

89. «История. Культура Язык» еңбегінің авторы?

90. «Географический обзор России-Евразии» авторы?

91. «Пути Евразии. Русская интеллигенция и судьбы России» жинағын құрастырушы?

92. «Политическая история русской эмиграции 1920–1940 гг. Документы и материалы» жинағы авторы кім?

93. «Начертание русской истории» мақала авторы?

94. Н.Я.Данилевский өзінің этнос туралы тұжырымдамасында «Этнос-4 бөліктен дамыса — өзінің жоғарғы даму сатысына жетеді» деген 4 бөлікті атаңыз?

95. Д.В.Вернадский профессорлық атағын қай жылы алды?

«Еуразияшылдық: теория және практика» пәнінен реферат тақырыптары:

Еуразияшылдық идеясының қалыптасу тарихы мен эволюциясы.
Еуразия этностары: этногенезі және мәдениеті
Шығыс славяндар мәдениеті
Еділ бойы халықтары мәдениеті
Кавказ халықтары мәдениеті
Орта Азия халықтары мәдениеті
Сібір халықтары мәдениеті
Көне Қытай өркениеті
Көне Үнді өркениеті
Парсы мәдениеті
Прототүріктер өркениеті: ғұндар мәдениеті
Сақтар мәдениеті
Зороастризм діні тарихы
Буддизм діні тарихы
Христиан діні тарихы
Ислам діні тарихы
Түркі дәуірі өркениеті
Алаш қозғалысының қалыптасуы және идеялық негіздері
Алаш қайраткерлерінің ғылыми-шығармашылық қызметі (бір тұлға мысалында)
Алаш зиялыларының еуразияшылық ілімге қатысты көзқарастары
ХХ ғасыр басында еуразияшылдық идеясының қалыптасуы
ХХ ғ. басында түрікшілдік идеясының қалыптасуы және дамуы
Алаш ұлттық идеологиясының теориялық негіздері
Алаш идеологиясы еуразиялық өркениет контексінде
Н. Я. Данилевский еңбектеріндегі еуразияшылдық идеясы
П.И.Савицкий шығармаларындағы еуразияшылдыққа қатысты тарихи ой-тұжырымдамалар
Г.В. Вернадскийдің ғылыми еңбектеріндегі еуразияшылдық идеясы
Н.С. Трубецкой және еуразияшылдық идеясы
Л.Н. Гумилев- түркітанушы-ғалым
Л.Н. Гумилев және пассионарлық идеясы
Л.Н. Гумилев- жаңаеуразияшыл ғалым
Л.Н. Гумилев еңбектерінде көне түріктер тарихының зерттелуі
«АЗ и Я» еңбегінің тарихи маңызы
Кеңестік дәуірдегі еуразияшылдық идеясы жағдайы
Посткеңестік кезеңде еуразияшылыдқ идеясының қалыптасып, дамуы
Қазіргі кезеңдегі Еуразия кеңістігіндегі тарихи-мәдени сабақтастық
Еуразияшылдық идеясын дамытудағы Елбасының рөлі
Еуразиялық өркениеттің ХХІ ғ. қайта жандануы
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті- заманауи еуразиялық өркениет үлгісі
Астана- Батыс пен Шығыс симбиозы
Еуразия әлемі: тарих, қазіргі заман, келешек

42. ТМД елдері арасындағы еуразиялық интеграциялық үрдістер: өткені, бүгіні, болашағы

Date: 2021-07-22; view: 828; Нарушение авторских прав

Сабаққа әзірлік жаднамасы:

1. Сабақ тақырыбын талдаңыз, талқылауға қойылған оның мақсаты мен негізгі проблемалары туралы ойланыңыз.

2. Оқытушының сабақта осы тақырып бойынша берілген материалын анықтап оқып шығыңыз.

3. Ұсынылған әдебиетті оқыңыз, сонымен қатар, семинарда талқылау кезінде қажет болатын жазбалар жасай отырыңыз.

4. Әрбір мәселе бойынша өз ойыңызды қалыптастыруға және оны дәлелдеуге тырысыңыз.

5. Оқулықтармен және ғылыми әдебиеттермен өздік жұмысы уақытында туындаған сұрақтарды семинарда оларға жауап алу үшін жазып алыңыз.

Сабақта жұмыс істеу кезінде:

1. Сабаққа басқа қатысушыларының баяндамаларын мұқият тыңдаңыз, олардың айтқан ойын өзіңіздің көзқараспен салыстыруға, салғастыруға тырысыңыз.

2. Қарастырылып жатқан мәселелерге белсене қатысыңыз, өз ойыңызды айтудан қорықпаңыз және өз ойыңызды негізді дәлелдермен бекітуге тырысыңыз.

3. Егер сіз біреудің көзқарасымен келіспейтін болсаңыз, оны сынаңыз, бірақ айтқан сыныңыз негізделген және конструктивті болсын, басқаша айтқанда балама ретінде нақты ұсыныс енгізіңіз.

4. Сабақтан кейін қаралған мәселелердің соңғы дұрыс жауабын қысқаша қалыптастырыңыз.

Оқулықтағы параграфпен нақты жұмыс істеуді ұйымдастыруға жаднама

1. Барлық параграфты оқып шығыңыз, онда айтылған оқиғалар, құбылыстар туралы жалпы ұсынысын құраңыз.

2. Оқулықта берілген фактілерге, тұжырымдарға, идеяларға мұқият назар аударыңыз.

3. Кеңейтілген жоспарды құрыңыз, ол орындалатын тапсырманың әзірлігін жеңілдетеді.

4. Аудиторияда сабақта естіген және көрген, дәптерге жазғанды параграф материалымен байланыстыруға тырысыңыз.

5. Өтіп жатқан тақырып бойынша не оқыдыңыз, мұражайда, кинофильмде не көрдіңіз, соны еске түсіріңіз.

6. Қажет болған жағдайда алдағы уақытта оқытылатын параграфтарды қараңыз.

7. Егер түсініксіз болса немесе қандай да бір сұрақ сізді қызықтыратын болса, онда сөздікті, энциклопедияны қараңыз.

8. Тақырып материалын білесіз бе, тексеріңіз, одан кейін жоспарды басшылыққа ала отырып, кейін жоспарсыз мазмұнын айтыңыз.

9. Параграф соңында орналасқан сұрақтар мен тапсырмаларға жауап әзірлеңіз. Семинарға арналған тапсырманы орындаңыз.

Оқулық параграфының күрделі жоспарын құру үшін жаднама

1. Мұқият мәтінді оқып шығыңыз, оны аяқталған бөлімдерге бөліңіз.

2. Әрбір бөлімді негізгі ойы бойынша рим цифрларымен белгілеңіз.

3. Әрбір бөлімде басты оқиғаны нақтылайтын бөлімге бөліп көрсетіңіз. Бұл бөлімдер (тармақшалар) араб цифрларымен белгілеңіз.

4. Тақырып атау қаншалықты мазмұнының негізгі ойын нақты білдіретіні жөнінде ойланыңыз. Тақырыптың өз нұсқасын ұсыныңыз.

6. Еңбек көлемі көрсетілген білім алушының өздік жұмысы үшін тапсырмалар және олардың орындалуы бойынша әдістемелік нұсқау;

СӨЖ тапсырмалары:

СӨЖ №1.

Өнімді-практикалық деңгей:

1. Қазіргі кездегі қазақстандық тарихнамада еуразияшылдыққа қатысты жарық көреген әдебиеттер бойынша картотека жасау.

2. Еуразиялық елдерді карта негізінде кескіндеп, тарихи кесте жасау.

Шығрамашылық деңгей:

«Еуразияшылдық идеясы өркениеттілік даму жолы ретінде» эссе жазу.

Әдебиеттер тізімі:

1. Төлегенов Е. Еуразия идеясының қалыптасуы мен тарихи кезеңдері // ҚазҰУ хабаршысы, Тарих сериясы, №4(55). 2009, 134-137 бб.

2. Дугин А. Нұрсұлтан Назарбаевтың еуразиялық миссиясы. Астана. 2005.-256 с.

3. Кожирова С. Б. Евразийство: история и современность // Мәдени мұра, 2021, №7. 88-90 сс.

4. Шерьязданова Г. Идея евразийства: классическая теория и современность // Саясат. 2007. №4. 13-16 сс.

СӨЖ №2.

Өнімді-практикалық деңгей:

1.Еуразия халықтарының ежелгі мегендеген аймақтарын карта негізінде айқындау.

2. Еуразия халықтарының тарихына кесте-конспект жасау.

Әдебиеттер тізімі:

1. Есназарова Ұ.А., Темірбеков А.Т. Түркі тілдес елдер географиясы. Ахмет Иасауи университетінің Жәрдем Қоры Баспасы.- Анкара, 1999. — 107 б.

2. Акышев К. Культура кочевников на рубеже веков. — Алматы, 1995.

Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. — Алматы, 2002.

4. Кадырбаев А.Ш.. За пределами Великой Степи. – Алматы, 1997.

СӨЖ №3.

Өнімді-практикалық деңгей:

1. «Еуразиялық өркениет тарихындағы мәдени феномен» деген тақырыпта бір мәдени ескерткіш мысалында баяндама әзірлеу.

2. Көне өркениеттердің өзіндік ерекшелігі мен жалпы ұқсастықтарын таблицалық негізде көрсету. Реферат-баяндама жазу.

Әдебиеттер тізімі:

1. Акышев К. Культура кочевников на рубеже веков. -Алматы, 1995. С.26-30.

2. Кадырбаев А.Ш.. За пределами Великой Степи. -Алматы. 1997.

3. Рене Груссе. Империя степей.- Алматы, ТОО “Санат”, 2003. Штайн В. Хронология мировой цивилизации. –М: Изд. «Слово», 2003, С. 8.

4. Оразбаева А. И. Цивилизация кочевников евразийских степей. Алматы: «Дайк-Пресс», 2005, 310 с.

СӨЖ №4.

Өнімді-практикалық деңгей:

1. А.Ш. Кадырбаевтың «За пределами Великой Степи» және А. И. Оразбаеваның «Цивилизация кочевников евразийских степей» деген еңбектерге аннотация жазу.

2. «Дала өркениетінің» ерекшеліктерін айқындау.

3. Орта ғасырлық түркі елдерінің тарихы мен өркениеті туралы тарихи деректерден жазбаша конспекті жасау. Реферат-баяндама жазу.

Әдебиеттер тізімі:

1. Есназарова Ұ. А., Темірбеков А. Т. Түркі тілдес елдер географиясы. Ахмет Иасауи университетінің Жәрдем Қоры Баспасы. Анкара, 1999, 107 б.

2. Акышев К. Культура кочевников на рубеже веков. -Алматы, 1995. С.26-30.

3. Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии, -Алматы, 2002. Искусство стран Востока, -М.; 1986.

4. Кадырбаев А.Ш.. За пределами Великой Степи. -Алматы. 1997.

5. Оразбаева А. И. Евразийство в контексте теории цивилизации // Евразийское сообщество. 2004. №1. 155-161 сс.

СӨЖ №5.

Шығрамашылық деңгей:

1. «Алаш зиялыларының білім-ғылым саласындағы қызметі» атты реферат-баяндама жазу.

2. Ш.Уәлхановтың, А.Құнанбаевтың, А.Бөкейхановтың, М.Шоқайдың «Еуразиялық көзқарастары» деген тақырыптарда рефераттар жазу.

Әдебиеттер тізімі:

1. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда.-Алматы: «Ататек», 1995.

2. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.-Алматы: Санат, 1995.-16-Б.

3. Әбжанов Х., Әлпейісов Ә. Қазақ интеллигенциясы мен мәдениеті туралы.-Алматы: Респ. мәдениет қызметкерлерінің мамандығын арттыру институты, 1992

4. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді?-Алматы: «Ана тілі», 1993

СӨЖ №6.

Өнімді-практикалық деңгей:

1. «Классикалық еуразияшылдықтың қалыптасу кезеңдері» атты хронологиялық кесте жасау.

2. «Еуразияшылдықтың рухани бастау көздері» атты тақырыпта реферат-конспект жазу.

Әдебиеттер тізімі:

1. Данилевский Н. Я. Россия и Европа. М., 2003. С. 172.

2. Савицкий П.И. Россия и латинство.

3. Вернадский Г. В. «Очерк истории права Русского государства ХҮІІІ-ХІХ вв.» Прага: Пламя, 1924.

4. Вернадский Г. В. «Русская история», М.: «Аграф», 1996.

5. Трубецкой Н.С. «Наследие Чингисхана».

6. Трубецкой Н.С. «Об истинном и ложном национализме».

СӨЖ №7.

Өнімді-практикалық деңгей:

1. «Классикалық еуразияшылдықтың қалыптасу кезеңдері» атты хронологиялық кесте жасау.

2. «Еуразияшылдықтың рухани бастау көздері» атты тақырыпта реферат-конспект жазу.

3. Н.С.Трубецкой мен П.И.Савицкидің еуразиялық тақырыптағы еңбектерінен қысқаша конспекті жасау.

Әдебиеттер тізімі:

1. Данилевский Н. Я. Россия и Европа. М., 2003. С. 172.

2. Савицкий П.И. Россия и латинство.

3. Вернадский Г. В. «Очерк истории права Русского государства ХҮІІІ-ХІХ вв.» Прага: Пламя, 1924.

4. Вернадский Г. В. «Русская история», М.: «Аграф», 1996.

5. Трубецкой Н.С. «Наследие Чингисхана».

6. Трубецкой Н.С. «Об истинном и ложном национализме».

СӨЖ №8.

Өнімді-практикалық деңгей:

Төменде берілген еңбектердің біреуін оқып, қысқаша талдау жасау, аннотация жазу.

1. Данилевский Н.Я. «Россия и Европа»;

2. Вернадский Г. В. «Русское массонство в царствование Екатерины ІІ».

3. Г.В.Вернадский мен Н.Я.Данилевскидің еуразиялық тақырыптағы еңбектерінен қысқаша конспекті жасау.

Әдебиеттер тізімі:

1. Вернадский Г.В. Монгольское иго в русской истории//Евразийский временник. 1927. Кн. Вернадский Г.В. Начертание русской истории. Прага, 1927. 2. Вернадский Г.В. Опыт истории Евразии с половины VI века до настоящего времени. Берлин, 1934. 3. Данилевский Н.Я. Россия и Европа: Взгляд на культурные и политические отношения славянского мира к германо-романскому. СПб., 1871. 4. Данилевский Н.Я. Сборник политических и экономических статей. Спб., 1890.

СӨЖ №9.

Өнімді-практикалық деңгей:

1. Л. Н. Гумилевтің келесі жұмыстарының біреуіне талдау жасаңыз:

· Гумилев Л.Н. Древняя Русь и Великая степь. Москва,1989.

· Гумилев Л.Н. Хунны в Китае. Москва,1974.

Л.Н.Гумилевтың творцестволық және өмір жолымен танысу үшін Л.Н.Гумилевтың музей-кабинетіне экскурсия жасап, өмір жолын кесте негізінде жазу.

Әдебиеттер тізімі:

1. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. Москва, 1967.

2. Гумилев Л.Н. Хунны в Китае. Москва,1974.

Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. Ленинград, ЛГУ, 1989.

СӨЖ №10.

Өнімді-практикалық деңгей:

1. Этногенез және пассионарлық терминдеріне анықтама беріңіз. Бұл түсініктерге сөздік жасаңыз.

2. Л.Н.Гумилевтың негізгі ғылыми-теориялық тұжырымдамаларына конспект жазып келу.

Әдебиеттер тізімі:

2. Гумилев Л.Н. Ритмы Евразии, Москва, 2007.

СӨЖ №11.

Шығармашылық деңгей:

1. О. Сүлейменов шығармашылығы туралы жарияланған зерттеушілердің еңбектеріне (БАҚ материалдары) салыстырмалы талдау жасаңыз.

2. О.Сүлейменовтың «АЗиЯ» кітабынан тарихи эссе жазу.

Әдебиеттер тізімі:

Сүлейменов О. «И в каждом слове улыбался бог» (Избранные стихи Сулейменова), Алматы, 2021.
Сүлейменов О. «Глиняная книга», Алматы, 2021.
Сүлейменов О. «АЗиЯ», Алматы, 2021.
Сүлейменов О. «Атамзамангы туркiлер» (Происх. древнетюркских языков, письменностей), Алматы, 2021.
«Но людям я не лгал» (сборник цитат Сулейменова), Алматы, 2021.
«Литература это жизнь» (Сулейменов о литературе и литераторах), Алматы, 2021.
«Беседы с Олжасом» (2004—2021, сост. Сафар Абдулло), Алматы, 2021.

СӨЖ №12.

Шығармашылық деңгей:

О. Сүлейменов шығармашылығы туралы жарияланған зерттеушілердің еңбектеріне (БАҚ материалдары) салыстырмалы талдау жасаңыз.

Әдебиеттер тізімі:

1. Сүлейменов О. «И в каждом слове улыбался бог» (Избранные стихи Сулейменова), Алматы, 2021.

2. Сүлейменов О. «Глиняная книга», Алматы, 2021.

3. Сүлейменов О. «АЗиЯ», Алматы, 2021.

4. Сүлейменов О. «Атамзамангы туркiлер» (Происх. древнетюркских языков, письменностей), Алматы, 2021.

5. «Но людям я не лгал» (сборник цитат Сулейменова), Алматы, 2021.

6. «Литература это жизнь» (Сулейменов о литературе и литераторах), Алматы, 2021.

7. «Беседы с Олжасом» (2004—2021, сост. Сафар Абдулло), Алматы, 2021.

СӨЖ №13.

Студенттің өздік жұмысы тапсырмалары:

1. А.Дугиннің «Нұрсұлтан Назарбаевтың еуразиялық миссиясы» (2005) атты монографиясына талдау жасау және аннотация жазу.

2. «Еуразияшылдықтың басты даму бағыттары және Еуразиялық Одақ» атты тақырыпта эссе жазыңыз.

Әдебиеттер тізімі:

1. Назарбаев Н. Ә. Қазақстан-2030: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы.-Алматы, 1997.

2. Назарбаев Н. Ә. Тарих толкынында. Алматы. 1999.

3. Назарбаев Н. Ә. Ғасырлар тоғысында. Алматы: «Атамұра», 2003.

4. Назарбаев Н. Ә. Сындарлы он жыл. Алматы, 2003.

5. Назарбаев Н. Ә. Қазақстандық жол. Алматы, 2007.

6. Назарбаев Н. А. Евразийский Союз: идей, практика, перспективы 1994-1997. Москва; Фонд содействия развитию социальных и политических наук, 1997. 480 с.

СӨЖ №14.

Студенттің өздік жұмысы тапсырмалары:

1. «Еуразиялық ықпалдасу: қазіргі даму үрдісі және жаһандану» тақырыбында баяндама әзірлеу.

2. «Еуразия кеңістігіндегі интеграциялық ұйымдар» кестесін құру.

3. Н.Ә.Назарбаевтың «Еуразиялық идеясы» тақырыбында баяндамалар әзірлеу.

Әдебиеттер тізімі:

1. Сыздықов С. Еуразия идеясы мен практикасы жаңа белесте // Егеменді Қазақстан, 2021 жылғы 18 мамыр.

2.Нысанбаев А. Н., Абенов С. М., Бакаев Л. К. и др. Евразийская интеграционная политика Республики Казахстан: проблемы и перспективы. Алматы: Ақыл кітабы, 1998.

3. Іңкәрбаев Е. Еуразия идеясының бастаулары // Саясат.- 1998, қараша-89-94 бб.

4. Тулегенов Е. М. Еуразиялық одақ идеясының Қазақстанда жүзеге асырылуы. Тарих ғылымдарының кандид. атағын алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты, Алматы, 2021.

СӨЖ №15.

Студенттің өздік жұмысы тапсырмалары:

1. «Еуразиялық ықпалдасу: қазіргі даму үрдісі және жаһандану» тақырыбында баяндама әзірлеу.

2. «Еуразия кеңістігіндегі интеграциялық ұйымдар» кестесін құру.

3. ЕурАзЭҚ-қа кіретін елдерді көрсете отырып, осы ұйымның басты бағыттарын кесте негізінде көрсету.

4. Кеден Одағының қалыптасуы және дамуы туралы конспект жазу.

Әдебиеттер тізімі:

1. Сыздықов С. Еуразия идеясы мен практикасы жаңа белесте // Егеменді Қазақстан, 2021 жылғы 18 мамыр.

2.Нысанбаев А. Н., Абенов С. М., Бакаев Л. К. и др. Евразийская интеграционная политика Республики Казахстан: проблемы и перспективы. Алматы: Ақыл кітабы, 1998.

3. Іңкәрбаев Е. Еуразия идеясының бастаулары // Саясат.- 1998, қараша-89-94 бб.

Date: 2021-07-22; view: 1135; Нарушение авторских прав

Баяндама белгілі бір тақырып бойынша көпшлікі алдында, яғни тыңдаушылар алдында жасалынған толықжазылған ауызша хабарлама болып табылады.

Семинар сабақтарында жасалған баяндамалар дәріс материалдарын толықтыра түсуге және студенттердің оқу және ғылыми материалдармен жұмыс істеу қабілеттерін бағалауға мүмкіндік береді.

Баяндама дайындаудың кезеңдері:

1. Берілген тақырыпқа қатысты маңызды ғылыми еңбектерді оқу, оның тізімін оқытушы береді.

2. Оқыған материалға талдау жасау, тақырыпты барынша айқындайтын зерттеушілердің әр түрлі көзқарастарын, фактілерді және ғылыми жағдайларды бөліп көрсету.

3. Баяндама материалдарын логикалық жағынан дұрыс құру және талдап қорыту, мысалы, кеңінен ашып көрсетілген жоспар ретінде.

4.Баяндама мәтінін ғылыми еңбекке қойылатын талаптарды сақтай отырып жазу.

Баяндаманың құрылымы басқа ғылыми еңбектердегі сияқты үш бөлімнен тұрады:

— кіріспе;

— негізгі бөлім;

— қорытынды.

Кіріспеде — баяндаманың тақырыбы көрсетіледі, оның басқа мәселелермен байланысы, орны және тақырыпты ашып көрсетуде қолданылатын дерек көздеріне қысқаша шолу жасалады.

Қорытындыда — әдетте қарастырылған мәселе бойынша жалпы қорытынды және негізгі тұжырымдамалар жасалады.

Негізгі бөлім — логикалық жүйемен құрылған болуы тиіс. Бұл бөлімде тақырып бойынша келтірілетін материалдар дәйекті де дәлеледі болу керек. Осылайша, баяндамамен жұмыс студентте тек қана жаңа білімді қалыптастырмайды, сондай-ақ, маңызды ғылыми-зерттеу шеберлігін, ғылыми таным әдістерін, көпшілік алдында сөйлеу дағдысын игеруге мүмкіндік береді.

Баяндама түйіні – баяндама бойынша негізгі жағдайлар қысқаша түрде берілетін көлемі шағын мәтін. Алайда, түйін мәтіні көлемі шағын болғанымен, оны жазу баяндаманы жазудан қиынырақ келеді. Өйткені түйінде баяндаманың негізгі мазмұны сақтала отырып, соған сәйкес тұжырымдар жасалуы керек.

Date: 2021-07-22; view: 12831; Нарушение авторских прав

Реферат– (лат. refere — «хабарлау») – нақты ғылыми материалдың: кітап, білім, ғылыми мәселе және т.б. мазмұнын жазбаша түрде қысқаша түрде баяндау. Студенттердің ғылыми жұмысының бұл түрі негізгі теориялық курстарды оқытқанда және арнайы қолданбалы пәндерді оқыған кезде де пайдаланылады.

Реферат студенттің өздігінен бір (монографиялық реферат) немесе бірнеше (шолу рефераты) ғылыми еңбектермен жұмыс істегенінің нәтижесі және онда олардың негізгі мазмұны көрініс табуы керек. Рефератты жазған кезде студент ғылыми мәтіндегі негізгі жақтарын, еңбекте арнайы қарастырылатын мәселені анықтай білуге және оны шешудің әдістерін автор (авторлар) қолданған жолдарды көре білу тиіс.

Рефераттың құрылымы нақты болуы қажет:

Монографиялық реферата әдетте шағын кіріспе бөлімі, онда қойылған ғылыми тақырыптың маңыздылығы көрсетіледі; негізгі бөлімінде еңбектің мазмұны ашып көрсетіледі, ал, қорытындысында автордың тұжырымдарын қысқаша түрде береді, егер ол болмаса, оны өзі жасайды. Осы арада, қорытынды рефераттың міндетті бөлімі болып табылмайды, көпшілік жағдайда ол жұмыстың мазмұнын баяндаумен аяқталады.

Негізгі бөлімнің құрылысы төмендегідей болуы мүмкін:

· конспектілі, мұнда жұмыстың құрылымы еңбектің негізгі бөлімдерімен (тарау, бөлім, параграф және т.б.) толық сәйкес болып келеді;

· фрагментті, еңбектің тек жеке бөлімдері қарастырылады (әдетте мұндай түрде көлемі үлкен және көп мәселе қарастырылатын еңбектер орындалады);

· аналитикалық, мұнда қарастырылып отырған тақырып еңбек мазмұнының құрылымымен байланысты жасалмайды, бұл жағдайда реферат жоспары құрылып, сол бойынша мазмұны жасалады.

Шолу рефераты жалпы алғанда құрылымы жағынан ұқсас келеді; оның өзгешелігі: кіріспе алдында міндетті түрде реферат жоспары, соңында рефератта қолданылған әдебиеттер тізімі көрсетеледі. Алайда, мұндай реферат түрімен жұмыс істеу қиын, өйткені, мұнда жеке ғылыми мәселе немесе теория бойынша бір немесе бірнеше авторлардың еңбектері арқылы негізгі әдебиеттерге шолу жасалады. Бұл жағдайда тек қарастырылған әдебиеттердің негізгі мазмұнын ғана бөліп көрсетуге талап қойылмайды, сонымен қатар олардың әрқайсында мәселенің (теорияның) қай қырлары ашылып көрсетілетіндігін және кейбір жақтарына салыстыру, жалпылау жасау, олардың өзара байланысын, өзгешіліктерін ажырату керек. Мұндай рефераттар құрылымы жағынан әртүрлі болып келеді. Деректер белгілі бір кезең бойынша (пайда болу уақыты жағынан, жұмыстың маңызы бойынша және т.б.) жеке түрде немесе аналитикалық, яғни әртүрлі деректерде мәселенің әр қырынан көрініс табуы қарастырылады.

Дайын рефератты студент оқытушыға тексеруге береді, оны тексерудің басты формасы – рецензиялау болып табылады. Сол сияқты басқа да түрлері, мәселен, студенттермен жұмысты өзара рецензиялау немесе рефератты семинарда немесе студенттер конференциясында ауызша баяндама ретінде тапсыру.

Рефераттар студенттердің семинар сабақтарындағы жұмысында да қолданылады. Мұндай жағдайда олар тілек бойынша орындалады және сабақта одан әрі қарай топтағы басқа студенттермен талқылау мақсатында оқылады.

Жалпы рефератпен жұмыс істеу студенттерге, зерттеушіге аса маңызды шеберліктерді игеруге, атап айтқанда: ғылыми мәтінмен жұмыс істеуге, ондағы негізгісін, маңыздысын бөліп көрсетуге, оларды өз сөзімен жеткізе білуге, зерттелген материалдарды жүйелеуге және бірізді құруға мүмкіндік жасайды.

Date: 2021-07-22; view: 1783; Нарушение авторских прав

Жүйелі және логикалық байланысы бар жазба конспектдеп аталынады. Конспектте біруақытта жоспар мен тезистер және көшірмелер немесе тезистер мен көшірмелер, басқаша алғанда, жоспар мен көшірмелер беріледі.

Конспект жазған кезде оның ішкі логикалық мазмұнына ерекше ден қойылады. Алдайда консект жазғанда оның логикалық байланысы мен тілдік байланысын шатастырмау қажет.

Жоспарлы конспект түрлерінің ішіндегі ең қарапайымы, ол- сұрақ-жауапты конспекті. Бұл жағдайда сұрақ нысаны ретінде берілген жоспар бөлімшелеріне конспект нақты жауап береді. Сондай-ақ, жоспарлы конспект, кебір жағдайда кестелі – жоспарлы конспект түріндежасалады. Мұндай конспектте логикалық құрылым мен жеке жағдайлардың өзарабайланысы көрініс табады.

Мәтінді конспект— қолжазбадан алынған үзінді- дәйексөз негізінде жасалады. Мәтіндік көшіру логикалық байланыс арқылы беріледі.

Мәтінді конспект- автордың сөзбе-сөз айтқандары мен келтірген дәйектерін айқындайтын ерекше дерек көзі. Мұндай конспект ғылыми мақала (кітап) авторының шынтуайтсыз пайымдаулары немесе талас туғызатын жақтарын анықтауда үлкен мүмкіндік береді. Ал мұны мазмұнын айту кезінде аңғару қиын. Өйткені,

Мәтінді конспектіні материалдарды оқу кезінде бірқатар авторлардың айтқандарын салыстыра талдау үшін аса қажет. Алайда мәтінді конспект жасаған уақытта басты дәйексөздерді (көшірме жасау шеберлігін) нақтылы және дұрыс, тез таңдай алу шеберлігін талап етеді.

Еркін конспект- көшірме, дәйексөздерді кейде тезистерді үйлестіретін конспект түрі. Бұл конспект түрі басты мәселелерді өздігінен, нақты және қысқаша тұжырымдау шеберлігін қажет етеді. Ол үшін материалды тереңнен түсіну, бай және белсенді сөздік қор болуы тиіс.

Тақырыптық конспект- қойылған сұрақ-тақырыпқа қажетті барынша немесе азды-көпті жауап береді. Әрине, бұл негізінен конспекті жасаған кезде қолданған әдебиеттер саны мен басқа материалдарды пайдалану деңгейіне байланысты болады. Тақырыптық конспектіні жасау тақырыппен жұмыс жасауға, оны жан-жақты қарастыруға және сол бір тақырыпқа қатысты әртүрлі көзқарастарды талдауға үйретеді.

Тезис (түйін)

Тезис – бұл дәлелдейтін немесе жоққа шығаратын тұжырымдама-пайымдаулар. Тезистің көшірмелерден өзгешелігі, ұсынылатын дәйектерге дәлелдер келтірілуі тиіс.

Негізгі тезистер- дерек көзінің мазмұнын жалпылайтын басты тұжырымдамалар. Мұндай тезистерден кейбір жағдайда материалдардың мазмұнын тұтастай айқындайтын жеке жазбалар жасалады. Ал қорытынды басты тезистер алдыңғы материалдардың мазмұнын жалпылауы тиіс.

Қарапайым тезистер – бұл басты ой-пайымдаулар, кейде конспект, реферат құрамдас бөлігі ретінде енгізіледі.

Кез келген еңбекте, оның әрбір бөлімшелерінде қарапайым тезистер көбірек кездеседі.

Қарапайым тезистерді еңбектің тұтастай мазмұнының жалпы бағыттылығына қарамастан оның барлық бөлімшелерінен бөліп алуға болады.

Тезистердің келесі түрі, алдыңғы екеуімен салыстырғанда өзінің құрылысы жағынан күрделі болып келеді. Өйткені мұнда негізгі және қарапайым тезистер қатар қолданылады. Сондықтан оны күрделі тезистер деп атайды.

Күрделі тезисте негізгі тезистерден кейін қарапайым тезистер келтіріледі. Бұл оқығанды бекітудің пайдалы және жетілген түрі болып келеді.

Тезистерді тұжырымдамалау нақты және қысқа болуы керек. Тезистердің өзінде негіз болатын фактілер мен мысалдар келтірілмейді.

Егер, дайын тезистерді пайдаланған кезде олардың негіздемелері мен дәлелді жақтарын білмесеңіз, онда жалаң қорытындылар шынайы білім алу үшін жеткіліксіз. Дәлелдер тезис жасалып отырған кітапта немесе мақалада беріледі, ал негіздеме мен дәйектерге жазбада сілтеме жасау қажет. Сондықтан әдебиеттермен жұмыс істеген кезде оларда берілетін тақырыпқа қатысты дәлелдік- дәйектеу тұстарына аса мән беру қажет.

Дәйексөз тезистері.Тезистердің бір бөлігі дәйексөз ретінде келтірілуі мүмкін. Мұндай әдісті әртүрлі көзқарастарды салыстыру үшін пікірлеме, аннотация жазғанда қолданады. Сондай-ақ, жасалатын орытындыларға қатысты аса сақтық қажет болған жағдайда пайдаланылады. Алайда дәйексөз тезистері кейбір жағдайда өте ұзақ болуы мүмкін. Сондықтан оларға жоспар бөлімшелерін жасау керек.

Тезистерді жасаған уақытта тұжырымдамаларды кітапта берілетін ретпен емес, оларды логикалық байланыс жағынан біріктіріп беру қажет.

7. Семинар (практикалық) және/немесе зертханалық сабақтарды өткізу жоспары және оларға дайындалу бойынша әдістемелік нұсқау;

Date: 2021-07-22; view: 5124; Нарушение авторских прав

1. Еуразияшылдық жағрапиялық, тарихи және философиялық түсінік ретінде.

2. Алаш зиялыларының творчестволық мұрасы.

3. Классикалық еуразияшыл ғалымдарының шығармашылық қызметі.

Әдебиеттер тізімі:

1. Нысанбаев Ә. Еуразия философиясы. // Егемен Қазақстан, 2003, 22 сәуір.

2. Мүтәліпов Ж. «Еуразиялық өркениет» идеясының мәдени кеңістіктегі дәстүрі. // Саясат, 2003, №10.

3. Оразбаева А.И. Цивилизация кочевников евразийских степей.- Алматы: «Дайк-Пресс», 2005.- 310 с.

4. Оразбаева А.И. Евразийство в контексте теории цивилизации. // Евразийское сообщество, 2004, №1.- С.155-161.

5. Данилевский Н.Я. Горе победителям.- Москва, 1998.

6. Савицкий П.И. О задачах кочевниковедения: (почему скифы и гунны должны быть интересны для русского:). — Прага: Евраз. Книгоиздательство, 1928.

7. Вернадский Г.В. Монголы и Русь.- Тверь-Москва : «Леан», Аграф», 1997.

8. Саудабекова Э. Орыс Евразиядағы социомәдени тұлға ретінде. // Ақиқат, 1997, №3.- Б.37.

9. Козыбаев М. История и современность.-Алма-Ата: «Ғылым», 1991.

10. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда.-Алматы: «Ататек», 1995.

11. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.-Алматы: «Санат», 1995.

12. Әбжанов Х., Әлпейісов Ә. Қазақ интеллигенциясы мен мәдениеті туралы.-Алматы: Респ. мәдениет қызметкерлерінің мамандығын арттыру институты, 1992.

13. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді?-Алматы: «Ана тілі», 1993.

14. Аманжолова Д. Партия Алаш: история и историография. Уч. пособие.- Семипалатинск: Семипалатинский пединститут им. Шакарима, 1993.

15. Аманжолова Д. Казахский автономизм и Россия. История движения Алаш. — Москва: «Россия молодая», 1994.

№2 аралық бақылауға арналған тапсырма:

1. «Л. Гумилевтің теориялық тұжырымдамалық идеяларының ерекшеліктері» атты тақырыпта эссе жазу.

2. Н.Ә.Назарбаевтың «Еуразиялық идеясының» негізгі бағыттары турылы жазба жұмысы.

Әдебиеттер тізімі:

1. Евразийство и Казахстан. Труды Евразийского научного форума: «Гумилевские чтения». – Астана: Изд-во ЕНУ, 2003.

2. Мұратова Г.Ә. Дана Абай- пассионар тұлға (Л.Н. Гумилевтің ғылыми ұстанымы мен қағидаттары негізінде байыптау). // Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы, 2009, № 2.- Б.32-37.

3. Гумилев Л.Н. Древняя Русь и Великая степь.- Москва, 1989.

4. Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли.- Ленинград, 1989.

5. Гумилев Л.Н. От Руси к России.- Москва,1992.

6. Гумилев Л.Н. Конец и вновь начало.- Москва,1992.

7. Гумилев Л.Н. Қиял патшалығын іздеу: «Пірәдар Иоанның мемлекеті» туралы аңыз. /Ауд. Ә. Жұмабаев, П. Бейсенов/ — Алматы: «Балауса», 1991. — 448 б.

8. Гумилев Л.Н. Көне түріктер (Орыс тілінен ауд. Ә. Жұмабаев, П. Бейсенов).- Алматы: «Білім», 1994. — 480 б.

9. Гумилев Л.Н. Хұндар. (Орыс тілінен ауд. Ә. Жұмабаев, П. Бейсенов).- Алматы: «Қазақстан», 1998.- 528 б.

10. Гумилев Л.Н. Ритмы Евразии,- Москва, 2007.

11. Гумилев Л.Н. Древние тюрки.- Москва, 1967.

12. Гумилев Л.Н. Хунны в Китае.- Москва,1974.

13. Коркмазов А. Ю. Идея пассионарности в творческой деятельности Л.Н. Гумилева. // Сборник научных трудов. Серия «Гуманитарные науки», вып. №10, СевКавГТУ.- Ставрополь, 2003.- С.1-10.

«Еуразияшылдық: теория және практика»

пәнінен емтихан сұрақтарының тізімі:

1. Еуразия жағрапиясы.

2. Еуразияшылық идея: қалыптасуы, мән-маңызы, интеллектуалдық алғышарттары.

3. Л.Н. Гумилевтің ғылыми мұрасы.

4. Лев Гумилевтің еуразияшылдық идеясына қатысты еңбектері.

5. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еуразияшылдық идесяны байланысты жарық көрген негізгі еңбектері (басылым мерзімі).

6. Елбасының «Еуразиялық кеңістік: интеграциялық потенциал мен оның жүзеге асырылуы» еңбегі.

7. Адаптация, пассионарлық импульс түсініктері.

8. Этникалық жүйе, этногенез, этникалық тарих.

9. Субпассионар, пассионар адамдар.

10. Субэтнос, суперэтнос түсініктері.

11. Комплиментарлық түсінігі.

12. Л. Гумилевтің көне түріктерге қатысты айтқан басты ой-пайымдаулары.

13. Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстанның Еуропа мен Азияның тоғысындағы тарихи орны қарастырылатын еңбектері.

14. Л.Н.Гумилевтың ғылыми айналымға енгізген өркениеттік ұғымдар.

15. Л.Гумилев адамзат тарихына байланысты тұжырымы.

16. Л.Н.Гумилевтің этногенез теориясын қолдамаған ғалымдар.

17. Ұлы дала көшпелілерінің өркениеті.

18. Аттила: мемлекеттік және саяси қызметі.

19. 1980-ші жылдардың соңында еуразияшылдықтың дамуы.

20. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Мемлекеттердің Еуразиялық одағы» жобасы.

21. Еуразияшылдыққа қатысты айтылған Л. Гумилев пікірлері.

22. Пассионарлық теориясы.

23. Этногенез теориясы.

24. Шығыс пен Батыс «еш уақытта қосылмайды» деген пікірді ұстанған ғалымдар.

25. Еділ бойы халықтарына жататын этностар.

26. Түркі тілдес кавказ халықтары.

27. «Евразия» газеті.

28. Ұжымдық Қауіпсіздік Шарт Ұйымы (ҰҚШҰ): құрамы, құрылымы, мақсаты, қызметі.

29. Алтай тіл тобы.

30. Классикалық еуразияшылдар жариялаған жинақтар.

31. П. Савицкийдің еңбектері, оның еуразияшылдыққа қатысты айтқан ой-пікірлері.

32. Н. Трубецкойдың ғылыми еңбектері, оның еуразияшылдыққа қатысты айтқан ой-пікірлері.

33. Г. Вернадскийдің ғылыми зерттеулері, оның еуразияшылдыққа қатысты айтқан ой-пікірлері.

34. Н. Данилевскийдің ғылыми еңбектері, оның славяншылдыққа қатысты ұстанымы.

35. КСРО-да ХХ ғасырдың екінші жартысында еуразияшылдықты насихаттаған ғалымдар.

36. Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы (ШЫҰ): құрамы, қызметі, құрылымы, бақылаушы мемлекеттері.

37. Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ – дегі Л.Н. Гумилевтің мұражай кабинеті.

38. Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия университетінің тарихы.

39. А. Дугиннің еуразияшылдыққа қатысты еңбектері.

40. Біртұтас экономикалық кеңістік (БЭК): құрамы, қызметі, құрылымы. .

41. Еуразиялық Экономикалық қауымдастық (ЕрАзЭҚ): құрамы, қызметі, құрылымы (реттеуші органдары).

42. 1999 ж. 26 ақпанда Мәскеуде қол қойылған Кедендік Одақ.

43. Н.Назарбаевтың «Еуразия- біздің ортақ үйіміз» атты еңбегі.

44. 2000 ж. ЕурАзЭҚ: құрамы, қызметі, құрылымы (реттеуші органдары).

45. Н. Ә. Назарбаевтың еуразиялық ықпалдастыққа қатысты айтылған ой-пікірлері.

46. М. Шоқайдың эмиграция кезіндегі ғылыми қызметі.

47. Алашорда және Қоқан автономиялары: тарихы және қағидаттық өзгешеліктер.

48. Ә. Бөкейхановтың Орта Азия халықтарымен ықпалдасу жөніндегі саяси ұстанымы.

49. А. Байтұрсыновтың ғылыми мұрасы.

50. «Халықтардың ұлы көші»: тарихи маңызы.

51. ХІ-ХІІғ. Еуразия кеңістігіндегі халықаралық қарым-қатынас тілі.

52. Д.Клеменецтің көне түркілерге қатысты ой-пікірлері.

53. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстанның болашағы — қоғамның идеялық бірлігінде» еңбегі.

54. Л. Гумилевтің андидаттық, докторлық жұмыстары.

55. И. А. Исаев еңбектері.

56. А. Ф. Киселева ғылыми еңбектері.

57. Еуразиялық Одақ идеясы: мақсаты, міндеттері.

58. ЕҰУ-да 2002-2021жж. өткізілген халықаралық «Еуразиялық ғылыми форумдар».

59. ХІХ-ХХ ғғ. тарихқа мәдени-өркениеттік көзқарасты қолдаған ғалымдар.

60. Орталық Азия ядролық қарусыз аймақ туралы келісім.

9. Оқу материалын жақсы ұғыну мен қабылдауға арналған оқу пәні бойынша иллюстрациялық материал және олармен жұмыс істеу бойынша әдістемелік нұсқау;

10. Пәнді оқуға қажетті қосымша материалдар жинағын көрсететін хрестоматия немесе қосымша;

Осымша

Date: 2021-07-22; view: 1167; Нарушение авторских прав

Н. С. Трубецкой

Восточнославянские племена занимали первоначально лишь незначительную часть той громадной территории, которую занимает современная Россия. Славяне заселяли первоначально только небольшую западную часть этой территории, речные бассейны, связующие Балтийское море с Черным. Вся прочая, большая часть территории современной России была заселена преимущественно теми племенами, которые принято объединять под именем «туранских» или «урало-алтайских». В истории всей названной географической области эти туранские племена играли первоначально гораздо более значительную роль, чем восточнославянские, русские племена. Даже в так называемый домонгольский период туранские государства в пределах одной Европейской России (царство волжско-камских болгар и царство Хазарское) были гораздо значительнее варяжско-русского. Само объединение почти всей территории современной России под властью одного государства было впервые осуществлено не русскими славянами, а туранцами-монголами.

Распространение русских на Восток было связано с обрусением целого ряда туранских племен, сожительство русских с туранцами проходит красной нитью через всю русскую историю. Если сопряжение восточного славянства с туранством есть основной факт русской истории, если трудно найти великорусса, в жилах которого так или иначе не текла бы и туранская кровь, и если та же туранская кровь (от древних степных кочевников) в значительной мере течет и в жилах малороссов, то совершенно ясно, что для правильного национального самопознания нам, русским, необходимо учитывать наличность в нас туранского элемента, необходимо изучать наших туранских братьев. Между тем до сих пор мы мало заботились об этом: мы склонны были всегда выдвигать наше славянское происхождение, замалчивая наличность в нас туранского элемента, даже как будто стыдясь этого элемента. С этим предрассудком пора покончить. Как всякая предвзятость, он мешает правильному самопознанию, а правильное самопознание есть не только долг всякой личности, но и непременное условие разумного существования всякой личности, в том числе и нации, понимаемой также как своего рода личность. Под именем «туранских» или «урало-алтайских» народов разумеют следующие пять групп народов: Народы угро-финские, которые по признакам языкового родства подразделяются на западных финнов (эстов, карелов, собственно финнов и ряд мелких племен), лопарей (в Швеции, Норвегии, Северной Финляндии и в России на Кольском полуострове), мордву, черемисов, пермских финнов (зырян и вотяков) и угров (мадьяр, или венгерцев, в Венгрии и Трансильвании и «обских угров», т. е. вогулов и остяков в

Северо-Западной Сибири); к той же группе угро-финских народов принадлежали и вымершие (точнее, вполне обрусевшие) древние племена — меря (по языку родственные черемисам), весь (по языку западнофинское племя), мурома и мещера, упоминаемые русскими летописями. Самоеды, делившиеся на несколько племен, ныне почти вымершие и сохранившиеся лишь в незначительном количестве в Архангельской губернии и Северо-Западной Сибири. Тюрки, к которым принадлежат турки-османы, разные татары (крымские, казанские, азербайджанские, тобольские и т.д.), мещеряки, тептяри, балкарцы (карачаевцы, урусбиевцы и проч.), кумыки, башкиры, киргизы-кайсаки, кара-киргизы, туркмены, сарты, узбеки, алтайцы, якуты, чуваши и целый ряд древних, исчезнувших народов, из которых наиболее известными являются хазары, болгары (волжско-камские и «аспаруховы»), половцы (иначе куманы или кыпчаки), уйгуры и проч. Монголы, к которым принадлежат в пределах России калмыки и буряты, а за ее пределами — собственно монголы в Монголии. Маньчжуры, к которым кроме собственно маньчжуров принадлежат еще гольды и тунгусы (ныне почти поголовно вымершие или обрусевшие).

Несмотря на ряд общих антропологических и лингвистических признаков, свойственных всем перечисленным группам народов и позволяющих объединить их под общим именем туранских, вопрос об их генетическом родстве является спорным. Доказанным можно считать только родство угро-финской группы языков с самоедской, и обе эти группы объединяют иногда под общим именем «уральской семьи языков» [ 2]. Но все же, даже если остальные три группы туранских языков и народов генетически не родственны между собой и с «уральцами», тем не менее близкое взаимное сходство всех туранских языков и психологических обликов всех туранских народов совершенно не подлежит сомнению, и мы имеем право говорить о едином туранском психологическом типе, совершенно отвлекаясь от вопроса о том, обусловлена ли эта общность психологического типа кровным родством или какими-нибудь другими историческими причинами.

Date: 2021-07-22; view: 610; Нарушение авторских прав

Н.Я. Данилевский

Права или не права Европа в том, что считает нас чем-то для себя чуждым? Чтобы отвечать на этот вопрос, нужно дать себе ясный отчет в том, что такое Европа, дабы видеть, подходит ли под родовое понятие Европа — Россия как понятие видовое. Вопрос, по-видимому, странный. Кому же может быть неизвестен ответ? Европа есть одна из пяти частей света, скажет всякий ученик приходского училища. Что же такое часть света, спросим мы далее? На это мне как-то нигде не приходилось читать ответа, потому (вероятно), что понятие это считается столь простым, что давать ему определение может показаться пустым, излишним педантизмом. Так ли это или нет, нам, во всяком случае, надо доискаться этого определения, иначе не получим ответа на заданный себе вопрос. Части света составляют самое общее географическое деление всей суши на нашей планете и противополагаются делению жидкого элемента на океаны. Искусственно или естественно это деление? Под естественным делением, или естественной системою, разумеется такая группировка предметов или явлений, при которой принимаются во внимание все их признаки, взвешивается относительное достоинство этих признаков, и предметы располагаются, между прочим, так, чтобы входящие в состав какой-либо естественной группы имели между собой более сродства, более сильную степень сходства, чем с предметами других групп. Напротив того, искусственная система довольствуется одним каким-либо или немногими признаками, почему-нибудь резко заметны ми, хотя бы и вовсе несущественными. В этой системе может разделяться самое сходное в сущности и соединяться самое разнородное. Рассматривая с этой точки зрения части света, мы сейчас же придем к заключению, что это — группы искусственные. В самом деле, южные полуострова Европы: Испания, Италия, Турция (к югу от Балканов) — имеют несравненно более сходства с Малою Азией, Закавказьем и северным прибрежьем Африки, нежели с остальною Европой. Так же точно Аравия имеет гораздо более сходства с Африкой, чем с Азией; мыс Доброй Надежды более сходен с материком Новой Голландии, чем с Центральной или Северною Африкой; полярные страны Азии, Европы и Америки имеют между собой более сходства, чем каждая из них — с лежащим к югу от нее материком, и т. д. Иначе, впрочем, это и быть не могло, потому что при разделении суши на части света не принимались во внимание ни климат, ни естественные произведения, ни другие физические черты, обусловливающие характер страны. Правда, иногда с границами так называемых частей света совпадают и эти характеристические признаки, но только отчасти и, так сказать, случайно. Можно даже сказать, что это сходство в физическом характере никогда не распространяется на целые части света, за единственным разве исключением Новой Голландии, сравнительно небольшой. Итак, деление это — очевидно, искусственное, при установлении которого принимались в расчет, собственно, только граничные очертания воды и суши, и хотя различие между водой и сушей весьма существенно не только в применении к нуждам человека, но и само по себе, однако же, водным пространством разделяются весьма часто такие части суши, которые составляют по всем естественным признакам одно физическое целое, и наоборот,- части совершенно разнородные часто спаиваются материковой непрерывностью. Так, например. Крымский полуостров (окруженный со всех сторон водой, кроме узкого Перекопского перешейка) не представляет, однако, однородного физического целого; спаенный с крымской степью южный берег составляет нечто гораздо более от нее отличное, чем крымская степь от прочих степей южной России (совершенно однородных с первой, несмотря на то, что она почти совершенно отделена от них морем). Ежели бы с начала исторических времен у берегов Азовского и у северных берегов Черного моря происходило медленное поднятие почвы, подобное замечаемому у берегов Швеции, то Крым давно бы уже потерял характер полуострова и слился бы с прилегающей к нему степью; различие же между южным берегом и остальной частью Крыма запечатлено неизгладимыми чертами. То же самое можно во многих случаях сказать о частях света, которые, в сущности, не что иное, как огромные острова или полуострова (точнее бы было сказать — почти острова, переводя это слово не с немецкого, а с французского). Это суть понятия более или менее искусственные, и в этом качестве не могут иметь притязании на какой-либо им исключительно свойственный характер. Когда мы говорим «азиятский тип», то разумеем собственно тип, свойственный среднеазиатской, пересеченной горными хребтами, плоской возвышенности, под который вовсе не подходят ни индийский, ни малоазийский, ни сибирский, ни аравийский, ни китайский типы. Точно так же, говоря о типе африканском, мы имели в виду собственно характер, свойственный Сагарской степи, который никак не распространяется на мыс Доброй Надежды, остров Мадагаскар или прибрежье Средиземного моря, но к которому, напротив того, весьма хорошо подходит тип Аравии. Собственно говоря, подобные выражения суть метафоры, которыми мы присвоиваем целому характер отдельной его части.

Но может ли быть признано за Европой значение части света — даже в смысле искусственного деления, основанного единственно на расчленении моря и суши,- на взаимно ограничивающих друг друга очертаниях жидкого и твердого? Америка есть остров; Австралия — остров; Африка — почти остров; Азия вместе с Европой также будет почти островом. С какой же стати это цельное тело, этот огромный кусок суши, как и все прочие куски, окруженный со всех или почти со всех сторон водой, разделять на две части на основании совершенно иного принципа? Положена ли тут природой какая-нибудь граница? Уральский хребет занимает около половины этой границы. Но какие же имеет он особые качества для того, чтобы изо всех хребтов земного шара одному ему присвоивать честь служить границею между двумя частями света, честь, которая во всех прочих случаях признается только за океанами и редко за морями? Хребет этот по вышине своей — один из ничтожнейших, по переходимости — один из удобнейших; в средней его части, около Екатеринбурга, переваливают через него, как через знаменитую Алаунскую плоскую возвышенность и Валдайские горы, спрашивая у ямщика: да где же, братец, горы? Если Урал отделяет две части света, то что же отделять после того Альпам, Кавказу или Гималаю? Ежели Урал обращает Европу в часть света, то почему же не считать за часть света Индию? Ведь и она с двух сторон окружена морем, а с третьей горами — не Уралу чета; да и всяких физических отличий (от сопредельной части Азии) в Индии гораздо больше, чем в Европе. Но хребет Уральский, по крайней мере,- нечто; далее же честь служить границей двух миров падает на реку Урал, которая уже совершенное ничто. Узенькая речка, при устье в четверть Невы шириной, с совершенно одинаковыми по ту и по другую сторону берегами. Особенно известно за ней только то, что она очень рыбна, но трудно понять, что общего в рыбности с честью разграничивать две части света. Где нет действительной границы, там можно выбирать их тысячу. Так и тут, обязанность служить границею Азии с Европой возлагалась, вместо Урала, то на Волгу, то на Волгу, Сарпу и Маныч, то на Волгу с Доном; почему же не Западную Двину и Днепр, как бы желали поляки, или на Вислу и Днестр, как поляки бы не желали? Можно ухитриться и на Обь перенести границу. На это можно сказать только то, что настоящей границы нет; а, впрочем, как кому угодно: ни в том, ни в другом, ни в третьем, ни в четвертом, ни в пятом — нет никакого основания, но также нет никому никакой обиды. Говорят, что природа Европы имеет свой отдельный, даже противоположный азиатскому, тип. Да как же части разнородного целого и не иметь своих особенностей? Разве у Индии и у Сибири одинаковый тип? Вот если б Азия имела общий однородный характер, а из всех ее многочисленных членов только одна Европа — другой, от него отличный, тогда бы другое дело; возражение имело бы смысл.

Дело в том, что, когда разделение Старого Света на три части входило в употребление, оно имело резкое и определенное значение в том именно смысле больших, разделенных морями, материковых масс, которое составляет единственную характеристическую черту, определяющую понятие о части света. Что лежало к северу от известного древним моря — получило название Европы, что к югу — Африки, что к востоку — Азии. Само слово Азия первоначально относилось греками к их первобытной родине — к стране, лежащей у северной подошвы Кавказа, где, по преданиям, был прикован к скале мифический Прометей, мать или жена которого называлась Азия; отсюда это название перенеслось переселенцами на полуостров, известный под именем Малой Азии, а потом распространилось на целую часть света, лежащую к востоку от Средиземного моря. Когда очертания материков стали хорошо известны, отделение Африки от Европы и Азии действительно подтвердилось; разделение же Азии от Европы оказалось несостоятельным, но такова уже сила привычки, таково уважение к издавна утвердившимся понятиям, что, дабы не нарушить их, стали отыскивать разные граничные черты, вместо того чтоб отбросить оказавшееся несостоятельным деление.

Итак, принадлежит ли Россия к Европе? Я уже ответил на этот вопрос. Как угодно, пожалуй — принадлежит, пожалуй — не принадлежит, пожалуй — принадлежит отчасти и притом, насколько кому желательно. В сущности же, в рассматриваемом теперь смысле, и Европы вовсе никакой нет, а есть западный полуостров Азии, вначале менее резко от нее отличающийся, чем другие азиатские полуострова, а к оконечности постепенно все более и более дробящийся и расчленяющийся.

Неужели же, однако, громкое слово «Европа» — слово без определенного значения, пустой звук без определенного смысла? О, конечно, нет! Смысл его очень полновесен — только он не географический, а культурно-исторический, и в вопросе о принадлежности или непринадлежности к Европе география не имеет ни малейшего значения. Что же такое Европа в этом культурно-историческом смысле? Ответ на это — самый определенный и положительный. Европа есть поприще германо-романской цивилизации, ни более ни менее; или, по употребительному метафорическому способу выражения, Европа есть сама германо-романская цивилизация. Оба эти слова — синонимы. Но германо-романская ли только цивилизация совпадает с значением слова Европа? Не переводится ли оно точнее «общечеловеческой цивилизацией» или, по крайней мере, ее цветом?

Про бизнес: Экономическая оценка инвестиций. Тест с ответами - 2020 год

Не на той же ли европейской почве возрастали цивилизации греческая и римская? Нет, поприще этих цивилизаций было иное. То был бассейн Средиземного моря, совершенно независимо от того, где лежали страны этой древней цивилизации — к северу ли, к югу или к востоку: на европейском, африканском или азиатском берегу этого моря. Гомер, в котором, как в зеркале, заключалась вся (имевшая впоследствии развиться) цивилизация Греции, родился, говорят, на малоазиатском берегу Эгейского моря. Этот малоазиатский берег с прилежащими островами был долго главным поприщем эллинской цивилизации. Здесь зародилась не только эпическая поэзия греков, но и лирика, философия (Фалес), скульптура, история (Геродот), медицина (Гиппократ), и отсюда они перешли на противоположный берег моря. Главным центром этой цивилизации сделались, правда, потом Афины, но закончилась она и, так сказать, дала плод свой опять не в европейской стране, а в Александрии, в Египте. Значит, древнеэллинская культура, совершая свое развитие, обошла все три так называемые части света — Азию, Европу и Африку, а не составляла исключительной принадлежности Европы. Не в ней она началась, не в ней и закончилась.

Греки и римляне, противополагая свои образованные страны странам варварским, включали в первое понятие одинаково и европейские, азиатские и африканские прибрежья Средиземного моря, а ко второму причисляли весь остальной мир — точно так же, как германо-романы противополагают Европу, т. е. место своей деятельности, прочим странам. В культурно-историческом смысле то, что для германо-романской цивилизации — Европа, тем для цивилизации греческой и римской был весь бассейн Средиземного моря; и, хотя есть страны, которые общи им обеим, несправедливо было бы, однако же, думать, что Европа составляет поприще человеческой цивилизации вообще или, по крайней мере, всей лучшей части ее; она есть только поприще великой германо-романской цивилизации, ее синоним, и только со времени развития этой цивилизации слово «Европа» получило тот смысл и значение, в котором теперь употребляется.

Принадлежит ли в этом смысле Россия к Европе? К сожалению или к удовольствию, к счастью или к несчастью — нет, не принадлежит. Она не питалась ни одним из тех корней, которыми всасывала Европа как благотворные, так и вредоносные соки непосредственно из почвы ею же разрушенного древнего мира, не питалась и теми корнями, которые почерпали пищу из глубины германского духа. Не составляла она части возобновленной Римской империи Карла Великого, которая составляет как бы общий ствол, через разделение которого образовалось все многоветвистое европейское дерево, не входила в состав той теократической федерации, которая заменила Карлову монархию, не связывалась в одно общее тело феодально-аристократической сетью, которая (как во время Карла, так и во время своего рыцарского цвета) не имела в себе почти ничего национального, а представляла собой учреждение общеевропейское — в полном смысле этого слова. Затем, когда настал новый век и зачался новый порядок вещей, Россия также не участвовала в борьбе с феодальным насилием, которое привело к обеспечениям той формы гражданской свободы, которую выработала эта борьба; не боролась и с гнетом ложной формы христианства (продуктом лжи, гордости и невежества, величающим себя католичеством) и не имеет нужды в той форме религиозной свободы, которая называется протестантством. Не знала Россия и гнета, а также и воспитательного действия схоластики и не вырабатывала той свободы мысли, которая создала новую науку, не жила теми идеалами, которые воплотились в германо-романской форме искусства. Одним словом, она не причастна ни европейскому добру, ни европейскому злу; как же может она принадлежать к Европе? Ни истинная скромность, ни истинная гордость не позволяют России считаться Европой. Она не заслужила этой чести и, если хочет заслужить иную, не должна изъявлять претензии на ту, которая ей не принадлежит. Только выскочки, не знающие ни скромности, ни благородной гордости, втираются в круг, который считается ими за высший; понимающие же свое достоинство люди остаются в своем кругу, не считая его (ни в каком случае) для себя унизительным, а стараются его облагородить так, чтобы некому и нечему было завидовать.

Но если Россия, скажут нам, не принадлежит к Европе по праву рождения, она принадлежит к ней по праву усыновления; она усвоила себе (или должна стараться усвоить) то, что выработала Европа; она сделалась (или, по крайней мере, должна сделаться) участницей в ее трудах, в ее триумфах. Кто же ее усыновил? Мы что-то не видим родительских чувств Европы в ее отношениях к России; но дело не в этом, а в том — возможно ли вообще такое усыновление? Возможно ли, чтобы организм, столько времени питавшийся своими соками, вытягиваемыми своими корнями из своей почвы, присосался сосальцами к другому организму, дал высохнуть своим корням и из самостоятельного растения сделался чужеядным? Если почва тоща, то есть если недостает ей каких-либо необходимых для полного роста составных частей, ее надо удобрить, доставить эти недостающие части, разрыхлить глубокою пахотою те, которые уже в ней есть, чтобы они лучше и легче усвоялись, а не чужеядничать, оставляя высыхать свои корни. Но об этом после. Мы увидим, может быть, насколько и в какой форме возможно это усвоение чужого, а пока пусть будет так; если не по рождению, то по усыновлению Россия сделалась Европой; к дичку привит европейский черенок. Какую пользу приносит прививка, тоже увидим после, но на время признаем превращение. В таком случае, конечно, девизом нашим должно быть: Europaeus sum et nihil, europaei a me alienum esse puto. Все европейские интересы должны сделаться и русскими. Надо быть последовательным, надо признать европейские желания, европейские стремления — своими желаниями и стремлениями; надо жениться на них, il faut les epouser, как весьма выразительно говорят французы. Будучи Европой, можно, конечно, в том или другом быть не согласну в отдельности с Германией, Францией, Англией, Италией; но с Европой, то есть с самим собой, надо непременно быть согласным, надо отказаться от всего, что Европа — вся Европа — единодушно считает несогласным со своими видами и интересами, надо быть добросовестным, последовательным принятому на себя званию…

Date: 2021-07-22; view: 544; Нарушение авторских прав

Изначальным домом сарматов была огромная территория степей и пустынь к востоку от реки Урал и Каспийского моря. Их движение на запад было длительным процессом протяженностью в два столетия, в течение которого даже сарматские роды, направлявшиеся на запад, не полностью утеряли контакт со своими родичами на востоке. Поэтому изучение цивилизаций Туркестана и Алтая важно для лучшего понимания истории Сарматского государства в Южной Руси. Как и ранее, в сарматский период существовало определенное единство «степной культуры» Казахстана, северного Туркестана, Алтая и Монголии. Мы видели, что так называемая минусинская бронзовая культура имела параллель в Туркестане. В течение третьего и второго столетий до н.э. народы степей познакомились с железом и железными инструментами. В первом веке до н.э. и первом веке н.э. материальная культуре туркестанских и монгольских кочевников демонстрирует значительный прогресс, бывший отчасти результатом роста торговли вдоль великого сухопутного пути, который вел от Китая до Средиземноморского региона. Меха экспортировались на юг из Сибири, а шелк — на восток из Китая. Железное оружие и золотые украшения шли на север из Бактрии; Алтай стал важным шахтерским центром.

Вожди кочевников аккумулировали огромные богатства, и часть драгоценностей каждого обычно погребалась вместе с ним после его смерти. Могила известного предводителя состояла из одной и более погребальных камер, поддерживаемых деревянными стенами. Такая камера вырывалась глубоко под поверхностным слоем земли, а огромный курган насыпался сверху. Множество курганов, принадлежащих к этому периоду, были вскрыты и ограблены искателями сокровищ в семнадцатом и восемнадцатом столетиях. Некоторые, однако, остались необнаруженными или лишь частично вскрытыми, в то время как другие были недавно открыты советскими археологами. Так, например, М. П. Грязнов раскопал в 1929 г. большой курган в Восточном Алтае, известный как курган Пазирик . Этот курган может датироваться концом второго или началом первого столетия до н.э. Оказалось, что могила была частично ограблена вскоре после похорон, но впоследствии оставлена в покое. Она была обнаружена в этом состоянии. Вблизи могилы были найдены тела десяти коней, каждый с седлом и сбруей. Головы двух коней были покрыты масками. Одна из них, покрытая кожей, представляла голову оленя. Другая, сделанная из войлока, имела очертания грифона. Согласно мнению Грязнова, маска оленя — свидетельство в пользу теории Николая Мара, что олень использовался для езды до лошади. Сбруя коней орнаментирована головами человека и животных. Седла и покрытия украшены кожаными пластинами с изображениями дерущихся животных.

Также большой интерес представляет могильник Шиба на Среднем Алтае, раскопанный М. П. Грязновым в 1927 г. Он тоже был частично разграблен, но оставшееся в нем достаточно ценно. Было найдено несколько мумифицированных тел, каждое покрыто меховой, кожаной или шелковой одеждой. Сохранились также деревянные и металлические пластины, орнаментированные в животном стиле. Среди других вещей был обнаружен китайский лаковый сосуд, который, судя по типу, может быть датирован между 86 и 48 г. до н.э.

Множество могил начала христианской эры были раскопаны в 1923 — 1925 гг. в Ноин-Ула (Монголия) экспедицией П.К. Козлова. Они дают убедительные свидетельства относительно связей степных кочевников с Китаем. Китайские шелковые ткани, лаковые, золотые, нефритовые и бронзовые изделия, а также монеты были среди вещей, найденных в этих захоронениях. Среди местных вещей следует упомянуть замечательные шерстяные ковры, которые украшены мозаикой из материала шерстяного одеяла. Типичны изображения сражающихся животных, таких как лось и росомаха, як и тигр. Эти сцены сравнимы с композициями греко-скифского искусства, такими как олень и гриффоны чертомлыкской вазы, фалароном старобельских сокровищ и т. п. Не менее интересны некоторые фрагменты шерстяной ткани, обнаруженной в Ноин-Ула. Они вышиты шерстяными нитями различного цвета; дизайн представляет людей на лошадях. Их одежда и прическа относятся к скифскому типу. Орнамент ткани относится к греческому типу. Итак, культура Ноин-Ула показывает, что культура евразийской степи находилась под влиянием как китайского, так и греческого типов.

Археологические свидетельства дают точные представления о богатстве вождей кочевников, равно как и о широком размахе их коммерческих интересов. Мы, таким образом, можем лучше понять внутреннюю историю подъема и развития государств кочевников. Накопленные в руках какого-либо способного вождя богатства увеличивали его популярность среди соседних кланов, а его участие в международной торговле прибавляло ему как дополнительное богатство, так и информацию относительно политической ситуации за пределами его собственного улуса. Он вступал затем на стезю военных приключений, и если его первые шаги были удачными, запускал шар дальше. Таким был тип степного империализма от ранних сарматских вождей до Аттилы и Чингиз-хана.

Обращаясь к более детализированной истории миграции кочевников в Центральной Евразии во втором веке до н.э. и далее, мы должны начать с так называемых кочевников хьюнг-ну и их атаки на Китай. Кажется вероятным, что главная орда хьюнг-ну была тюркской, что означает, что хьюнг-ну китайских хроник были в основном того же происхождения, что и гунны, вторгшиеся в Европу в конце четвертого века н.э.; поэтому для удобства мы можем назвать хьюнг-ну «гуннами» сарматского века.

Используя несчастья Китая в конце третьего века до н.э., гунны интенсифицировали свои вторжения в собственно Китай и на прилегающие территории. Они стали особенно опасными, когда малые орды объединились под сильным руководством Модуна. В 177 г. до н.э. гунны одновременно вторглись в Китай и Кан-Су, провинцию, оккупированную тогда йю-ки. Они встретили сильное сопротивление в Китае. С 202 г. до н.э. новая династия Хань контролировала территорию, и вскоре авторитет имперской власти значительно укрепился.

В то время как в связи с этим обстоятельством гунны были вытеснены из Китая, они нанесли серьезный удар йю-ки. Вторая кампания против йю-ки (около 165 г. до н.э.) была еще более удачной. В результате этой перемены государство йю-ки было сломлено, и они раскололись на две группы. Меньшая из двух, известная как малые йю-ки, двинулась на юг к Хотану. Большая группа, известная как великие йю-ки, пошла на запад. Согласно информации, собранной китайским посланником Чан-Киеном, армия великих юков насчитывала от 100000 до 200000 конных лучников. Достигнув Джунгарии, они разбили осунов и затем вытеснили саков на юг из Семиречья. Около двух десятилетий йю-ки контролировали территорию Семиречья, до тех пор как они были вновь атакованы гуннами около 140 г. до н.э. Гунны действовали от имени осунского князя, который бежал к ним, прося о защите, когда его народ был впервые побежден йю-ки. Не выдержав другую атаку гуннов, йю-ки покинули Семиречье и двинулись в юго-западном направлении к Фергане, откуда они вновь изгнали саков. Даже после первого своего столкновения с йю-ки часть саков мигрировала в Кабулистан. Оттуда саки проникли в Пенджаб в долине Инда. Тем временем йю-ки завоевали провинцию Согдиана, и их вождь разбил свою палатку на северном берегу реки Оке. Именно здесь он принял вышеупомянутого китайского посланника в 128 г. до н.э. Бактрия стала следующей целью йю-ки. Сопротивление греко-бактрийских войск оказалось тщетным, и греко-бактрийское царство пришло к своему концу. Из Бактрии йю-ки вторглись собственно в Иран, где они столкнулись с парфянами. В то время как последние сохранили контроль над западной частью Ирана, захватчики завоевали восточные провинции. Последовательно идя по следам саков, они проникли в Пенджаб. Царство йю-ки теперь включало Бактрию, восточный Иран и Пенджаб. Оно стало известным как Индо-Скифское царство.

«Индо-Скифская» цивилизация находилась под сильным эллинистическим влиянием. Уничтожив Греко-Бактрийское царство, йю-ки ассимилировали до определенного предела эллинистическую культуру и продолжили ее традиции в искусстве и ремеслах. Что касается религии, то индо-скифские цари приняли буддизм, который тогда еще преобладал в северо-западной Индии. Так был создан новый стиль в религиозном искусстве, известный как греко-буддийский. Превратности судьбы йю-ки привлекают наше внимание не только в перспективе развития этого таинственного народа, но и в основном благодаря его тесным историческим связям с иранцами. Когда еще они жили в Кан-Су, йю-ки были связаны с иранским племенем, которое греческие авторы называли тохарами (тохары). Хотя их язык сличался от тохарского, стало обычным отождествлять их. Вслед за миграцией в Туркестан, йю-ки вновь смешались с иранцами. Некоторые исследователи предполагают, что во время их появления в восточном Туркестане они были известны как арси . Это племя может быть подвергнуто сравнению с аорсы — одним из основных сарматских племен . Возможно, что в то время как в результате различных миграций второго и первого столетий до н.э. основная часть аорсов сместилась на запад в регионы Волги и Дона, часть племени осталась в Туркестане. Более очевидна, однако, связь между йю-ки и другим сарматским племенем — аланами. В китайской хронике «История младшей Хань», завершенной в пятом веке н.э., сказано, что район аланов прежде именовался Антсай (Ан-тсай). Провинция Антсай впервые упомянута в отчете китайского посланника Чанг-Киена в 128 г. до н.э. Она, возможно, находилась вблизи Аральского моря. Поскольку Чанг-Киен не посещал эту территорию лично, он должен был позаимствовать информацию относительно нее у йю-ки. Я считаю, что само имя провинции Антсай — тохарское, исходящее из тохарского слова «ант», которое означает «равнина», «низина». Если это так, то и народ ант (анты) получил такое название, поскольку он жил на равнинах или в степях. В таком случае имя русского племени поляне вероятно произошло от слова «поле».

Народ анты впервые упомянут в западных источниках римским географом Помпонием Мела, работа которого была написана около 44 г. н.э. Согласно его информации, анты жили где-то «выше» гипербореев и амазонок. Плиний, который завершил «Естественную историю» в 77 г. н.э., также упоминает антов. Греческие авторы этого периода не упоминают их, но мы можем предполагать, что те же люди подразумеваются греками под именем асии (Ασιοι), асэи (Ασατοι) или ассэи (Ασσατοι). Асии могут быть отождествлены с ас («асы» или «иясы» русских летописей), т.е. прародители осетинов. Ас были иначе известны как аланы. Итак, как мы видели, китайские хроники отождествляют аланов с антсай. Отсюда следует, что анты римских авторов и асии греческих были различными транскрипциями одного имени. Сокращение имени ант в ас может быть объяснено на базе фонетических законов греческого языка (сравните πασι и παντσι). Полагаясь на авторитет донесения Чанг-Киена, мы можем предположить, что около 127 г. до н.э. анты или ас жили поблизости Аральского моря, т.е. в современном Казахстане…

Date: 2021-07-22; view: 419; Нарушение авторских прав

Для истории Южной Руси в первом тысячелетии до н.э. имеются не только археологические материалы, но также некоторые письменные источники. Поэтому эта эпоха более не относится к доистории, а скорее принадлежит древней истории. Основание многочисленных греческих колоний на северных берегах Черного моря не способствовало поддержанию коммерческих отношений между греками и скифами, оно давало также возможность греческим ученым наблюдать условия жизни в скифских степях. Одним из наиболее выдающихся авторитетов по Скифии был Геродот (около 484 — 425 гг. до н.э.). Он не только собрал информацию о современном ему скифским государстве и обществе, но также был очень заинтересован историей как скифов, так и их предшественников — киммерийцев. Позднее греческие географы (например, Страбон, около 62-63 гг. до н.э.) широко использовали как повествования Геродота, так и иные источники, утерянные с тех пор. Эпиграфический материал так же важен. Многообразные надписи на камне были найдены на месте греческих городов на побережье Черного моря. Они передают обильные свидетельства о жизни этих городов и до определенного предела также и об их скифских соседях. Не менее полезны греческие монеты, обнаруженные в скифских курганах и в этих греческих городах.

Обращаясь к истории киммерийцев и скифов, прежде всего сталкиваешься с проблемой их этнического происхождения. Этот вопрос остается спорным. В то время как народы, осевшие в Южной Руси, обозначаются в различные эпохи несхожими именами, мы не можем быть уверены, что каждое изменение имени сопряжено с миграцией целой этнической группы. Оказывается, что время от времени новые правящие роды захватывали контроль над страной, и несмотря на то, что некоторые группы эмигрировали, большинство местного населения оставалось, лишь принимая примесь крови пришельцев. Южная Россия впервые была политически организована киммерийцами (1000 — 700 гг. до н.э.), затем скифами (700 — 200 гг. до н.э.) и сарматами (200 г. до н.э. — 200 г. н.э.), затем последовали готы (200 — 370 гг. н.э.), смененные гуннами (370 — 454 гг. н.э.). В большинстве случаев подавляющая масса местного населения, признавая политический контроль пришельцев, отчаянно держалась за свои старые дома или же селилась вновь неподалеку от прежних мест обитания. В свою очередь, каждая вновь прибывшая группа добавляла новый этнический штрих к множеству уже существующих. Итак, кроме начальной массы местного населения Южной Руси, которую Николай Map назвал яфетидами, постепенно сформировалась этническая надстройка варьирующейся природы, но в целом присутствовала определенная последовательность расового напряжения.

Возвращаясь к киммерийцам, можно принять мнение, что они составляли лишь правящий класс страны. Проблема их этнического происхождения, таким образом, более узка, нежели вопрос об этническом базисе населения Южной Руси как целого. Недавно А.Б. Башмаков предположил, что киммерийцы схожи с черкесами, народом Северокавказского ареала. Однако мнение, выраженное ранее М.И. Ростовцевым, может до сих пор рассматриваться как авторитетная гипотеза о происхождении киммерийцев: именно, что они принадлежат к той же этнической группе, что и фракийцы Характерно, что некоторые боспорские цари имели фракийские имена. Итак, именно в регионе на обоих сторонах Керченского пролива люди киммерийского происхождения должны были остаться даже в скифский период, а сам пролив был известен как Киммерийский Боспор. С археологической точки зрения, долота, обнаруженные в Бесарабии, т.е. в зоне местной экспансии фракийцев, схожи с теми, что обнаружены в Северокавказском ареале, к востоку от Керченского пролива. Фракийцы лингвистически принадлежат к индоевропейской семье. Поэтому киммерийцы могут сами рассматриваться как арийцы.

Киммерийцы должны были контролировать некоторое время все северное побережье Черного моря от Днестра до Керченского пролива. В середине VIII века до н.э. основные провинции, находящиеся под их владычеством, были в крымском, азовском и кубанском регионах. Отсюда киммерийцы распространились в транскавказский район и к середине столетия атаковали царство Ван (Урарту). Позднее они заключили союз с народом Урарту против Ассирии. Они упоминаются в ассирийских источниках под именем гимиры.

Для борьбы с киммерийскими набегами ассирийский царь Ассаргадон заключил союз со скифами, которые жили тогда в Туркестане и Казахстане. Миграция скифов, равно как и некоторых других кочевых народов Центральной Евразии, может быть объяснена политическими событиями на границах Китая. Со стародавних времен китайцы развернули затяжную борьбу с евразийскими кочевниками, которых они называли «северными варварами». Эти варвары стали позднее известны в Китае как хьюнг-ну (гунны). В правление императора Сиуэна, принадлежащего династии Чу (827 — 782 гг. до н.э.), китайцы нанесли серию сокрушительных поражений кочевникам. В результате этого хьюнг-ну повернули на запад и там началась общая миграция кочевников к Каспийскому морю. Скифская миграция может рассматриваться как один эпизод этого общего движения кочевников на запад. Геродот говорит по поводу одного события, что именно массагеты оказывали давление на скифов. В другом фрагменте своей работы, базирующемся на более раннем свидетельстве (поэме Ариста, шестой век до н.э.) он упоминает в данной связи скорее исседонов, нежели массагетов. Сами исседоны испытывали давление аримаспов.

Хотя скифы отступали перед своими восточными соседями, их орда была достаточно сильна для атаки киммерийцев, в особенности в скоординированных действиях с ассирийцами. Выясняется, что под давлением скифского наступления киммерийцы разделились на две части. Одна группа осела в Крыму и в Северокавказском регионе, где они смешались с местными племенами, известными как синды. Другая группа киммерийцев отошла на запад и в конце концов была разбита скифами на реке Днестр. Согласно Ростовцеву, сцена скифско-киммерийской войны отображена на скифском колчане для стрел, найденном в кургане Солоха. Два киммерийца изображены сражающимися пешими со скифским всадником. Один сражается боевым топором, другой — кинжалом. Киммерийцы имеют арийский тип лица, в то время как черты скифов более схожи с алтайским типом.

Расовое происхождение скифов принадлежит к дискутируемым вопросам. Противоположные мнения выражались по этому поводу разными учеными. Некоторые — например, Ньюман — считали скифов монголами; другие, подобно Меленхофу, Томашеку, Ростовцеву, развивали теорию иранского происхождения скифов; в то же время ряд русских исследователей — Григорьев, Забелин, Илаовайский — предполагают, что они должны были быть славянского происхождения. Каждая из этих теорий должна иметь в себе по крайней мере зерно истины, поскольку представляется вероятным, что во многих случаях под именем «скифы» подразумевались племена различного этнического происхождения. Правящая скифская орда была, возможно, иранского происхождения; некоторые второстепенные орды могли состоять из угров и монголов; и таким же образом не исключено, что другие группы, известные под именем скифов — как, например, скифы-пахари — были протославянского происхождения. Имена скифских царей, цитированные Геродотом и некоторыми другими писателями очевидно иранского происхождения. Следует принять также во внимание, что персы называли скифов «саками». Более точно, саки представляли собою ветвь скифов, которая осталась в Туркестане даже после миграции других орд в черноморские степи. А туркестанские саки были без сомнения иранцами.

В течение первой части седьмого века до н.э. скифы сломили сопротивление киммерийцев и распространили свое владычество от Волги до Днестра. В конце столетия скифское государство в степях приняло определенные очертания. Их царство было одним из серии кочевых империй, которые сменяли друг друга в евразийских степях, скифская империя не являлась централизованным государством. Авторитет царя главной орды признавался предводителями более мелких орд, но царь не был абсолютным правителем. Скифское государство было скорее конфедерацией сильных кочевых родов. Как социально, так и по легальному статусу оно соответствовало государству, базировавшемуся на родовом законе.

Кавалерия была главным оружием скифской военной организации. Скифские всадники, как позднее сарматские, использовали седло, которое давало им очевидное преимущество над западной кавалерией, поскольку ни греки, ни римляне не использовали седел. Не ясно, имели ли скифы шпоры. На вазе, найденной в кургане Чергомлык, имеется картинка оседланного коня, а ремень, свисающий с подпруги, выглядит как кожаная шпора. В скифских могилах не было обнаружено, однако, никаких железных шпор. Между прочим, что касается западных народов, лишь после прихода аваров в шестом веке н.э. шпоры стали использоваться франкской кавалерией. Лук был самым опасным оружием скифских всадников. Короткий (около 2,5 фута), с двойным искривлением скифский лук, был хорошо приспособлен для стрельбы с коня. Стрелы изготовлялись из дерева или тростника; наконечники стрел были бронзовыми, хотя иногда в курганах обнаруживаются каменные, костяные и железные наконечники. Дальность полета стрел составляла около 400 футов. Колчан для стрел или gorytus, как его называли греки, делался из дерева или кожи, и обычно богато украшался. Колчан скифского предводителя покрывался золотыми или серебряными пластинками и крашенными — врезным путем и барельефом — рисунками, представлявшими военные сцены. В дополнение к луку скифский воин использовал также бронзовый или железный меч и кинжал. Типичная скифская тактика состояла в атаке врага в различных местах одновременно маленькими кавалерийскими отрядами. После первого столкновения скифские всадники бежали, с тем чтобы завлечь армию врага на свою территорию, где было легко его окружить и уничтожить. Неудачная кампания персидского царя Дария, описанная Геродотом, может рассматриваться как классический пример скифской военной тактики.

Скифская империя социологически может быть описана как власть кочевой орды над соседними земледельческими племенами. Хазарское государство (VII -X вв. н.э.), как и монгольская Золотая Орда (XIII — XV вв. н.э.), были устроены по одному образцу. Скифы основной орды являлись типичными кочевниками. Разведение лошадей было фундаментом их образа жизни. Они жили в кибитках на колесах. Такая подвижная телега имела четыре или шесть колес и приводилась в движение двумя или тремя парами быков. Вареное мясо и кобылье молоко составляли основу их рациона питания. Одежда состояла из кожуха, кафтана и брюк. Большое внимание уделялось кожаному и украшенному орнаментированными металлическими пластинками поясу. Женщины носили просторное платье (сарафан) и высокий головной убор (кокошник).

В то время как большинство скифов были скотоводами и кочевниками, местные племена под их контролем занимались в основном земледелием. Известно, что зерно экспортировалось из Скифии в Грецию в больших количествах. Одежда сельскохозяйственных народов была, возможно, того же типа, что и у скифов. Что же касается религиозных верований скифов, то они представляли смесь иранских и алародианских культов. Высший мужской бог скифов соответствует персидскому Ахуромазде; он обычно изображался на коне. С другой стороны объектом почитания было женское божество — Великая Богиня или Мать Богов. Геродот также упоминает скифский культ меча.

Основная орда была известна как царские скифы. Геродот говорит, что это были лучшие и сильнейшие и что они рассматривали других как своих рабов. Царские скифы жили «на другой стороне» (т. е. на восток) от реки Герхос, распространившись на восток до Азова и на юг до Тавриды. Согласно предположению Ф.К. Брюна, которое весьма вероятно, река Герхос может быть опознана как Конка или Конская, основной рукав которой вливается в Днепр с востока напротив Никополя, в то время как множество других нитей идут параллельно Днепру по его восточному берегу вплоть до устья Ингульца. Итак, мы можем сказать, что основная территория царских скифов находилась в Северной Таврии. Важно, что там было обнаружено большое количество богатых курганов. Однако царские скифы должны были также контролировать правый берег Днепра, поскольку несколько богатых курганов также расположены между Днепром и Бугом.

Вблизи от царских скифов и берега моря скиталась другая орда, названная Геродотом скифами-кочевниками. Их место жительства находилось между устьем Ингульца и Перекопским перешейком. Согласно историку, они не сеяли и не пахали. К западу от них, между реками Ингулец и Ингул жили скифы-георгои (земледельцы), которых греки называли борисфенитами от имени реки Борисфен, под которым тогда был известен Днепр. Часть их смешалась с греческими поселенцами и была известна как «полугреки» (Mixhellenes) к западу от скифов-земледельцев, в нижнем регионе Буга были места пребывания каллиппидов, которых Геродот называет греко-скифами. К северу от каллиппидов в северной части бассейна Буга жили алазоны.

По указанию Геродота, образ жизни каллиппидов и алазонов был схож со скифами, за исключением того, что они сеяли злаки и ели хлеб, а также лук, чеснок, чечевицу и просо. К западу от каллиппидов на нижнем Днестре находились места обитания тиритов. К западу от них на нижнем Дунае жили геты, а агатирсы в Трансильвании. Как геты, так и агатирсы должны были принадлежать к фракийской этнической группе.

К югу от территории царских скифов, в горах Тавриды жили тавры, воинственные люди, склонные к разбою. Мэоты были ближайшими соседями царских скифов на юго-востоке. Их имя связано с «озером Мэотис» (Азовское море). Они контролировали степи между нижним Доном и Нижней Волгой, равно как и восточные берега Азовского моря и регион Кубани на Северном Кавказе. Мэоты рассматриваются как остатки местных племен, которые выжили в течение киммерийского и скифского периодов. Они представляли собою социальную организацию, поскольку женщины обладали решающей ролью в родовой жизни. Это было общество матриархата. Именно мэотийский матриархат дал основание легенде об амазонках, широко распространенной среди греков и записанной Геродотом. Среди мэотийских племен здесь могут быть упомянуты синды и савроматы. Первые жили в Азово-кубанском ареале, а вторые — на нижнем Дону и нижнем Донце.

Скифское владычество обеспечило мир для Западной Евразии в течение трех столетий. Скифский мир имел колоссальное значение в поддержании торговли и благосостояния не только самих скифов, но также и других племен, контролируемых ими. Именно греки воспользовались в наибольшей степени благоприятными торговыми условиями. Среди греческих городов, возникших как грибы на северном побережье Черного моря, наиболее ведущими были следующие: Ольвия в устье Буга; Херсонес (Херсон) в Крыму близ современного Севастополя; Пантикапей, современная Керчь, на Киммерийском Боспоре (Керченский пролив). Греки покупали рабов, скот, шкуры, меха, рыбу, лес, воск и мед в Скифии; в обмен они продавали текстиль, вино, оливковое масло и различные предметы искусства и роскоши. Устья больших рек, подобных Днестру, Бугу, Днепру и Дону, использовались греками как их торговые базы, с которых они посылали в глубь территории караваны. Еще не известно, как далеко на север решались путешествовать греческие купцы. В любом случае, им было известно лишь нижнее течение Днепра; Геродот ничего не говорит о днепровских порогах. Речные пути по Дону и Волге были очевидно лучше изучены греками. Геродот упоминает город Гелон, находящийся в глубине суши по направлению на северо-восток. Он, возможно, был расположен на нижнем Дону или на реке Донец. Судя по тому факту, что в регионе Камы были найдены предметы, произведенные в Ольвии, мы можем предположить существование живых коммерческих отношений между регионом Урала и Ольвией. Очевидно, товары из Ольвии транспортировались по земле на нижний Дон, затем переправлялись вверх по течению к точке, где Дон ближе всего подходит к Волге; оттуда они перетаскивались волоком и сплавлялись далее по рекам Волге и Каме. Можно добавить, что речной путь Дон-Волга был также важен для кавказско-уральской торговли. Греческий город Танаис в устье Дона был важным пунктом по транспортировке товаров, идущих морем с Кавказа через Керченский пролив к речным судам для переправки на север.

Date: 2021-07-22; view: 405; Нарушение авторских прав

Рассмотрено и Утверждаю

Рекомендовано

на заседании кафедры Декан факультета

Экономической теории

Еуразияшылдық идеясы тарихи түсінік ретінде Протокол № 1 Костоглодов Д.Д.

Еуразияшылдық идеясы тарихи түсінік ретінде « 01 » сентября 2009г.

Еуразияшылдық идеясы тарихи түсінік ретінде Зав. кафедрой « 15 » сентября 2009 г.

УЧЕБНО-МЕТОДИЧЕСКИЙ КОМПЛЕКС

Учебной дисциплины «История экономических учений» цикла ОПД.Ф.13.

Направление 080100 «Экономика»

Составитель О.И. Турчина

Ростов-на-Дону

СОДЕРЖАНИЕ

1. Рабочая программа по дисциплине, с включением выписки из ГОС ВПО по дисциплине «История экономических учений» направление 080100«Экономика»..…………………3

2. Краткое изложение программного материала (сокращенный курс лекций, учебник)….34

3. Методические указания (рекомендации)………………………………………………….76

4. Контроль знаний (тесты, билеты, вопросы для экзамена, зачета)………………………79

5.Сведения о ППС……………………………………………………………………….. …. 120

6. Деловые игры, хозяйственные ситуации, используемые при проведении

практических занятий, лабораторных работ, в том числе и мультимедийные………….121

7. Использование инновационных методов……………………………………………….…123

8. Дополнительный материал (словари, глоссарии)…………………………………………124

Министерство образования и науки Российской Федерации

Ростовский государственный экономический университет (РИНХ)

Утверждаю

Проректор по учебно-методической работе

Маслова Н.П. _______

«___» _______ 2021г.

Рабочая программа дисциплины

«ИСТОРИЯ ЭКОНОМИЧЕСКИХ УЧЕНИЙ»

Направление подготовки

080100 «ЭКОНОМИКА»

Квалификация (степень)

БАКАЛАВР

Ростов-на-Дону

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ

ФЕДЕРАЛЬНОЕ АГЕНТСТВО ПО ОБРАЗОВАНИЮ

РОСТОВСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ЭКОНОМИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ (РИНХ)

РАБОЧАЯ УЧЕБНАЯ ПРОГРАММА УТВЕРЖДАЮ:

ДИСЦИПЛИНЫ

Проректор Н.П.Маслова

«__»_________________2021г.

ОПД Ф.13 ИСТОРИЯ ЭКОНОМИЧЕСКИХ УЧЕНИЙ

(индекс) (наименование)

НАПРАВЛЕНИЕ

080100ЭКОНОМИКА

(код) (наименование)

ФАКУЛЬТЕТ		КОММЕРЦИИ И МАРКЕТИНГА
КАФЕДРА		ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ТЕОРИИ

(код) (наименование)

ОБЩИЙ ОБЪЕМ^* работы студента в час.	ГОС	уч. план	Очная форма	Заочная форма
		—	—	—
Всего аудиторных занятий, час, в том числе:		—	—
— лекций, по семестрам		—	—
6сем.	—	—
— лабораторные работы (или занятия по подгруппам), по семестрам	—	—	—
—	—	—
— практические занятия, по семестрам		—	—
6сем.	—	—
Индивидуальная работа, час		—	—
Всего самостоятельной работы, час, в том числе:		—	—
— контрольные работы по семестрам	—	—	—
— курсовые работы по семестрам	—	—	—
— курсовые проекты по семестрам	—	—	—
— др. виды работы по семестрам(доклады, рефераты, собеседования, задачи, самостоятельное изучение тем теоретического материала)	—	—	—
Зачеты, по семестрам, час	—	—	—
Экзамены, по семестрам, час	6 сем.	—	—

^* Объем часов по всем видам работ переносится из учебного плана.

ОСНОВАНИЕ: ГОС ВПО направление 080100«Экономика», утвержденный 25.04.2000г. и учебный план подготовки бакалавров по профессиональной образовательной программе, направление 080100 «Экономика», одобренный Ученым советом вуза 30.06.2009 г., протокол № 9

АВТОР к.э.н., доцент		Турчина О.И.	.
(ученая степень, звание, должность)	(подпись)	(Ф.И.О.)	(дата)

ОБСУЖДАЛАСЬ И СОГЛАСОВАНА

Кафедрой «Экономической теории»		Кузнецов Н.Г.
(наименование)	(подпись)	(Ф.И.О.)	(дата)
Учебно-методическим советом специальности		Костоглодов Д.Д.
Учебно-методическим управлением		Иванова Е.А.

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ РОСТОВСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ЭКОНОМИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ «РИНХ»

«Утверждаю»

Проректор по учебно-методической работе

_______________Н.П. Маслова

« »__________2021 г.

РАБОЧАЯ ПРОГРАММА

по дисциплине	«История экономических учений »
шифр и наименование направления	080100 «Экономика»
Кафедра	«Экономической теории»

Календарный график и бюджет времени, выделяемый для изучения данной дисциплины:

Курс-3 Cеместры – 6

Лекции -36 час.

Практические (семинарские занятия) – 36 час.

Итого аудиторных занятий – 72 час.

Самостоятельная работа – 123 час.

В. т.ч. контрольная работа — нет

Общий бюджет времени – 195 час.

Формы контроля

Экзамен – 6 семестр

Зачет – нет

Экспертное заключение

Date: 2021-07-22; view: 355; Нарушение авторских прав

Цель дисциплины:Изучение теоретических и методологических подходов экономистов различных школ и направлений, необходимых для развития экономического мышления и изучения специальных экономических дисциплин.
Задачи дисциплины:
1. Обеспечить овладение знаниями о действии экономических законов и тенденций функционирования и развития различных экономических систем.
2. Формирование экономического мышления и практических навыков, позволяющих легче адаптироваться к реалиям рыночной экономики.

Требования к уровню усвоения дисциплины

Студент должен знать об этапах становления экономической науки, различных теоретических направлениях исследующих процессы функционирования экономических систем.

Студент должен уметь понимать логику развития экономических явлений и процессов на основе сопоставления подходов различных экономических школ и направлений, прогнозировать развитие национальных экономик, уметь применять основные методы макроэкономического исследования к анализу экономической политики государства на современном этапе.

Студент должен иметь представление о различных научных и методологических подходах в исследовании социально-экономических проблем и применять их на практике при написании аттестационных и научно-творческихработ.

Связь с другими дисциплинами Учебного плана

Перечень действующих дисциплин с указанием разделов (тем)	Перечень последующих дисциплин, видов работ
Институциональная экономика	1. Макроэкономика
Теория и практика предпринимательства и коммерческой деятельности	2. Финансы, денежное обращение и кредит
Матмоделирование экономических. систем	3. Микроэкономика
	4. Статистика общая теория
	5. Эконометрика
	6. Социально-экономическая статистика
	7. Экономика фирмы
	8. Антимонопольное регулирование
	9. Менеджмент
	10. Экономика общественного сектора
	11. Теории экономического роста
	12. Экономика отраслевых рынков
	13. Теоретический анализ эконом систем
	14. Госуправление и экон.политика
	15. Актуальные проблемы современной экономической науки
	16. Национальные особенности экономических систем
	17. Менеджеральная экономика
	18. Институциональные основы реструктуризации собственности

Содержание дисциплины, способы и методы учебной деятельности преподавателя

Методы обучения – система последовательных, взаимосвязанных действий, обеспечивающих усвоение содержания образования, развитие способностей студентов, овладение ими средствами самообразования и самообучения; обеспечивают цель обучения, способ усвоения и характер взаимодействия преподавателя и студента; направлены на приобретение знаний, формирование умений, навыков, их закрепление и контроль.

Монологический (изложение теоретического материала в форме монолога)	М
Показательный (изложение материала с приемами показа)	П
Диалогический (изложение материала в форме беседы с вопросами и ответами)	Д
Эвристический (частично поисковый) (под руководством преподавателя студенты рассуждают, решают возникающие вопросы, анализируют, обобщают, делают выводы и решают поставленную задачу)	Э
Проблемное изложение (преподаватель ставит проблему и раскрывает доказательно пути ее решения)	ПБ
Исследовательский (студенты самостоятельно добывают знания в процессе разрешения проблемы, сравнивая различные варианты ее решения)	И
Программированный (организация аудиторной и самостоятельной работы студентов осуществляется в индивидуальном темпе и под контролем специальных технических средств)	ПГ
Другой метод, используемый преподавателем (формируется самостоятельно), при этом в п.п. 2.1.-2.4. дается его наименование, необходимые пояснения

Приведенные в таблице сокращения обозначения педагогических методов используются составителем Рабочей программы для заполнения п.п. 2.1., 2.2. и 2.3. в столбце «Методы».

Date: 2021-07-22; view: 325; Нарушение авторских прав

ГлавнаяСлучайная страница

Еуразияшылдық идеясы тарихи түсінік ретінде

Полезное:

Как сделать разговор полезным и приятнымКак сделать объемную звезду своими рукамиКак сделать то, что делать не хочется?Как сделать погремушкуКак сделать неотразимый комплиментКак сделать так чтобы женщины сами знакомились с вамиКак сделать идею коммерческойКак сделать хорошую растяжку ног?Как сделать наш разум здоровым?Как сделать, чтобы люди обманывали меньшеВопрос 4. Как сделать так, чтобы вас уважали и ценили?Как сделать лучше себе и другим людямКак сделать свидание интересным?

Еуразияшылдық идеясы тарихи түсінік ретінде

Категории:

АрхитектураАстрономияБиологияГеографияГеологияИнформатикаИскусствоИсторияКулинарияКультураМаркетингМатематикаМедицинаМенеджментОхрана трудаПравоПроизводствоПсихологияРелигияСоциологияСпортТехникаФизикаФилософияХимияЭкологияЭкономикаЭлектроника

Еуразияшылдық идеясы тарихи түсінік ретінде

Неделя	Кол. час	Вид занятия, тема и краткое содержание	Методы

VI семестр
		РАЗДЕЛ I. ГЕНЕЗИС ТЕОРЕТИКО-ЭКОНОМИЧЕСКОГО ЗНАНИЯ В ТРАДИЦИОННЫХ ЭКОНОМИЧЕСКИХ СИСТЕМАХ. Тема 1. Предмет и метод истории экономических учений. Экономические воззрения древних цивилизаций. Лекция Генезис экономических идей как предмет «Истории экономических учений». Исторические, социальные и теоретические истоки формирования экономических идей. Взаимосвязь «ИЭУ» и других экономических дисциплин. Особенности методологического анализа «ИЭУ». Цели и задачи курса. Истоки возникновения теоретико-экономического знания. Экономические воззрения в древневосточном мире и Египетском царстве. Проблемы становления рабовладельческого хозяйствав законах Древней Индии. Учения Конфуция и теория уравновешивающего хозяйства в трактате «Гуань-Цзы». Античная цивилизация и новый этап развития науки. Вычленение теоретической экономической мысли в качестве особой отрасли научного знания. Трактат Ксенофонта «Экономика». Экономические воззрения и теория государственного управления Платона. Зарождение системного анализа организации хозяйства, товара, денег и цены в трудах Аристотеля. Особенности древнеримской экономической науки. Отражение кризиса рабовладельческого строя и процесс его реформирования в трудах Катона Старшего, Варрона, Коллумеллы и бртьев Гракхов. Переход к феодализму и его отражение в экономической мысли. Средневековая мировоззренческая модель, ее экономические интерпретации. Христианство и концепции феодальных преобразований. «Салическая Правда». «Капитулярий о виллах». Фома Аквинский. Эволюция идей «естественного права». Концепция «справедливой цены».Анализ предпосылок становления экономической мыли в России. Процесс разложения общинного хозяйства и становления феодализма и их отражение в «Русской правде». Законодательное оформление централизованной власти в «Судебнике» 1497г. и 1550г. Дискуссии о церковной собственности. Взгляды И.С. Пересветова.	М П Д ПБ


		Семинар 1. Исторические, социальные и теоретические истоки формирования экономических идей. Особенности методологического анализа «Истории экономических учений». 2. Экономическая мысль Древневосточных царств и Древнего Египта. 3. Античная цивилизация и новый этап развития науки. Зарождение системного анализа организации хозяйства, товара, денег и цены в трудах Аристотеля. Особенности древнеримской экономической науки. 4. Источники средневековой экономической мысли. Средневековая экономическая идеология Фомы Аквинского. 5. .Анализ предпосылок становления экономической мыли в России.	Э, ПБ ,И
		Тема 2. Формирование системной политико-экономической теории. Лекция Разложение феодализма, зарождение буржуазного уклада рыночной экономики, предпринимательства и их влияние на эволюцию экономической мысли. Экономическая политика и экономические учения периода раннего капитализма. Исторические условия возникновения и развития меркантилизма. Крупнейшие представители, основные положения и этапы меркантилизма. Теоретический и исторический вклад меркантилизма. Появление термина «политическая экономия» и произведений политико-экономической направленности как отражение нового этапа развития мировой экономической цивилизации. Особенности российского меркантилизма. Взгляды А.Л. Ордин-Нащокина, Ю. Крижанича, И.Т. Посошкова. Общая характеристика теории физиократов. Ф. Кенэ и его концепция «естественного порядка». Учение о чистом продукте, производительном труде, капитале. Анализ воспроизводства в «Экономической таблице» Ф. Кенэ. Развитие физиократических идей у А. Тюрго.	М П Д
		Семинар 1. Экономическая политика и экономические учения периода раннего капитализма. 2. Исторические условия возникновения и развития меркантилизма. Теоретический и исторический вклад меркантилизма. 3. Особенности российского меркантилизма. Взгляды А.Л. Ордин-Нащокина, Ю. Крижанича, И.Т. Посошкова. 4. Школа физиократов. Теория общественного воспроизводства в «Экономической таблице» Ф.Кенэ. Физиократические взгляды А.Тюрго.	Э И
		РАЗДЕЛ II. ТЕОРИИ И ШКОЛЫ ЭПОХИ КАПИТАЛИЗМА СОВЕРШЕННОЙ КОНКУРЕНЦИИ. Тема 3 Учения родоначальников классической политической экономии. Лекция Исторические условия формирования идей классической школы. Переход к анализу внутренних закономерностей капиталистического хозяйства. Методология исследований У.Петти и его трактовка стоимости, заработной платы, земельной ренты, процента и цены земли. Отражение особенностей развития Франции во взглядах П. Буагильбера. Экономическая теория А.Смита. Работа А.Смита «Исследование о природе и причинах богатства народов». Методология А. Смита. Концепции «экономического человека» и «невидимой руки»,теория разделения труда и денег. Теория стоимости. Учение о доходах. Теория производительного и непроизводительного труда. Учение о капитале и воспроизводстве. Д. Рикардо как экономист эпохи промышленного переворота. Работа Д. Рикардо «Начала политической экономии и налогового обложения». Методология Д.Рикардо. Теория стоимости и денег. Проблема распределения. Учение Д.Рикардо о прибыли, заработной плате и земельной ренте.Учение о капитале и воспроизводстве.	М П Д ПБ
		Семинар 1. .Исторические условия формирования идей классической школы. 2. Методология исследований У.Петти и его трактовка стоимости, заработной платы, земельной ренты, процента и цены земли. 3. Социально-экономические взгляды П. Буагильбера. 4. Экономическая теория и методология А.Смита. Работа А.Смита «Исследование о природе и причинах богатства народов». 5. Отражение трудовой теории стоимости в работе Д. Рикардо «Начала политической экономии и налогового обложения». Методология Д.Рикардо.	Э, ПБ, И


		Тема 6 Экономическая мысль России XYIII-XIX веков. Отражение специфики социальной организации и исторической судьбы России в русской экономической мысли. Борьба западнических и «почвеннических» начал. Экономические взгляды М.В. Ломоносова. Идейная борьба вокруг проблемы крепостничества. Начало распространения идей классической школы. Взгляды И.А. Третьякова, С.Е. Десницкого, М.А. Балугьянского, М.М. Сперанского, А.К. Шторха. Экономические концепции декабризма. Н.И. Тургенев и его «Опыт теории налогов». Воззрения А.И. Герцена и Н.П. Огарева. Теория «крестьянского» социализма как синтез западнических и славянофильских идей. Экономические воззрения Н.Г. Чернышевского. Значение идей Н.Г. Чернышевского. Трактовка общины. Особенности экономического развития России в пореформенную эпоху и их отражение в экономической теории. Возникновение и основные черты экономических концепций народничества в произведениях М.А. Бакунина, П.Л. Лаврова, П.Н. Ткачева. Либеральное народничество. Проблема рынков и путей социально-экономического развития России. Распространение марксистского учения в России. Вопросы экономической теории в произведениях Н.И. Зибера, Г.В. Плеханова, А. Богданова, М.И. Туган-Барановского, П.Б. Струве. Анализ В.И. Лениным процесса развития капитализма в России. Социальная борьба в начале XX века и ее отражение в программах политических партий. Программа реформ П.А. Столыпина.	М, П, Д.
		Семинар 1. Дискуссии вокруг проблемы крепостничества. 2. Основные направления отечественной экономической мысли в 30-60-е гг. XIX в. 3. Особенности экономической мысли пореформенной России. Две основные тенденции в народничестве. 4. Распространение экономических идей марксизма в России. «Легальный марксизм». 5. Анализ В.И. Лениным процесса развития капитализма в России. 6. Аграрные реформы П.А. Столыпина.	Э, ПБ, И
		Тема 7. Маржинализм и методология субъективного анализа . Лекция Сущность маржиналистской революции. Условия и специфика возникновения маржинализма. Особенности методологии. Три ветви экономической мысли маржинализма и их особенности. Австрийская школы маржинализма. Работа К. Менгера «Основания политической экономии». Ведущие принципы теории предельной полезности. Концепция ценообразования Е. Бем-Баверка. Его работа «Основы теории ценности хозяйственных благ». Теория капитала, прибыли и процента. Работа Ф. Визера «Теория общественного хозяйства». Концепция издержек производства Ф. Визера как «завершение системы». Американская школа. Характеристика Дж.Б. Кларком экономической статики и динамики. Анализ проблемы распределения. Концепция предельной производительности труда и капитала. Трактовка Дж.Б. Кларком предпринимательской деятельности и предпринимательской прибыли. Математическая школа и ее методология. «Закон обмена» У.С. Джевонса. Значение экономических идей теории предельной полезности.	М П Д
		Семинар 1. Предшественники маржинализма и значение их трудов в становлении маржиналистской школы. 2. Сущность маржиналистской революции. Условия и специфика возникновения маржинализма. Особенности методологии. 3. Австрийская школы маржинализма. Экономические положения К. Менгера, Е. Бем-Баверка, Ф. Визера. 4. Американская школа. Дж.Б. Кларк. 5. Математическая школа и ее методология. «Закон обмена» У.С. Джевонса. Значение экономических идей теории предельной полезности.	Э,ПБ,И


		Тема 8. Неоклассическое направление экономической теории и первые модели рыночного равновесия. Лекция Исторические условия возникновения неоклассического направления экономической теории, его теоретические истоки. Кембриджская школа, ее представители. Методология Кембриджской школы. А. Маршалл и его главный труд «Основы экономической науки». Анализ А. Маршаллом факторов, влияющих на формирование цены: спроса, предложения, издержек производства. Теоретическое и прикладное значение концепций А. Маршалла, его роль в развитии экономического анализа. Проблемы благосостояния в теории А. Пигу. Модель общего равновесия Л.Вальраса. Концепции порядкового предпочтения и оптимального равновесия В. Парето.	П Д ПБ
		Семинар 1. Исторические условия возникновения неоклассического направления экономической теории, его теоретические истоки. 2. Кембриджская школа, ее представители. Методология Кембриджской школы. Теоретическое и прикладное значение концепций А. Маршалла, его роль в развитии экономического анализа. 3. Проблемы благосостояния в теории А. Пигу. 4. Модель общего равновесия Л.Вальраса. Концепции порядкового предпочтения и оптимального равновесия В. Парето.	Э,ПБ,И
		РАЗДЕЛ III. ФОРМИРОВАНИЕ ОСНОВНЫХ НАПРАВЛЕНИЙ СОВРЕМЕННОЙ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ МЫСЛИ. Тема 9. Теории монополистического капитализма. Лекция Экономическая теория о монополистической стадии капитализма . К. Маркс и Ф. Энгельс о тенденциях монополизации. Работы Дж. Гобсона «Развитие современного капитализма» и «Империализм». Проблема взаимосвязи монополизации и возникновения финансового капитала. Р. Гильфердинг о финансовом капитале. Характеристика основных черт монополистического и государственно-монополистического капитализма в работах В.И. Ленина. Проблема хозяйственного механизма в условиях монополизации. Теории «монополистической конкуренции» Э. Чемберлина и «несовершенной конкуренции» Дж. Робинсон. Теории олигополии.	П Д ПБ
		Семинар 1. К. Маркс и Ф. Энгельс о тенденциях монополизации в капиталистической экономике последней трети ХIХ в. 2. Значение работ Дж. Гобсона и Р. Гильфердинга в понимании сущности монополистического капитализма. 3. Характеристика основных черт монополистического и государственно-монополистического капитализма в работах В.И. Ленина. 4. Взаимосвязь монополии и конкуренции в трудах Э. Чемберлина. 5. Проблема хозяйственного механизма в условиях «несовершенной конкуренции» в трудах Дж. Робинсон..	Э, ПБ, И
		Тема 10. Теории регулируемого капитализма. Кейнсианство. Лекция Причины возникновения теорий регулируемого капитализма. Признание ограниченности рыночного саморегулирования. «Фиаско свободного рынка». Возникновение кейнсианства, и его основные теоретические идеи. Работа Дж.М. Кейнса «Общая теория занятости, процента и денег». Макроэкономическая модель Кейнса. Теория мультипликатора. Послевоенная эволюция кейнсианства. Неокенсианство. Левокейнсианские концепции «регулируемого капитализма». Теории программирования экономики. Идеи «индикативного планирования». Воззрения Ф. Перру. Посткейнсианство. Теории «Экономического роста». Модели экономической динамики Р. Харрода и Е. Домара. Проблема «динамического равновесия». Современные оценки «кейнсианской революции» в экономической теории.	П Д ПБ


		Семинар 1. Исторические и социально-экономические предпосылки возникновения кейнсианства. Основные теоретические идеи. Дж.М. Кейнса. 2. Послевоенная эволюция кейнсианства. 3. Неокенсианство. Левокейнсианские концепции «регулируемого капитализма». 4. Теории программирования и «индикативного планирования». Воззрения Ф. Перру. 5. Посткейнсианство. Концепция Дж.Робинсон. 6.Теории «Экономического роста». Модели экономической динамики Р. Харрода и Е. Домара. Проблема «динамического равновесия».	Э,ПБ,И
		Тема 11. Неолиберализм Лекция Соотношение кейнсианской и неолиберальной линий в развитии западной экономической мысли последних десятилетий. Западногерманский неолиберализм. Анализ экономических систем и проблемы инфляции в трудах Л.Мизеса. Экономические взгляды Ф. Хайека. Анализ институциональных структур. Дилемма: план или рынок в экономической теории неолиберализма. Идеи Ф. Хайека о трансформации денежной системы. Система цен и механизм конкуренции. Воззрения В. Ойкена и Л. Эрхарда. Концепция «идеальных типов хозяйства». Теория и практика «социального рыночного хозяйства».	П Д ПБ
		Семинар 1. Австрийский неолиберализм. Анализ экономических систем и проьблемы инфляции в трудах Л.Мизеса. 2. Экономический либерализм Ф. Хайека. 3.Концепция «идеальных типов хозяйства». Воззрения В. Ойкена и Л. Эрхарда.	Э ПБ, И
		Тема 12. Монетаризм и неоклассический синтез Лекция Теоретические и исторические истоки монетаризма. Теория рыночного саморегулирования. Возрождение количественной теории денег и анализ значения денежного сектора экономики. Чикагская школа и М. Фридмен. Вклад монетаристов в теорию безработицы и инфляции. Особенности горсударственной экономической политики монетаризма. Идеи неоклассического синтеза в работах А. Пигу. Вклад П. Самуэльсона в неоклассическую школу. «Великий неоклассический синтез». Методологический подход неоклассической школы. Неоклассические теории экономического роста. Вариантность неоклассических подходов. Теории общественного выбора и «рациональных ожиданий». Теории предпринимательства. Вклад Й. Шумпетера в экономическую мысль XX века.	П Д ПБ
		Семинар 1. Теоретические и исторические истоки монетаризма. Теория рыночного саморегулирования. 2. Самуэльсон и «Великий неоклассический синтез». Методологический подход неоклассической школы. 3.Теории общественного выбора и «рациональных ожиданий». 4.Теории предпринимательства. Вклад Й. Шумпетера в экономическую мысль XXв.	Э, ПБ, И
		Тема 13. Институциональное направление в экономической науке. Лекция Возникновение институционализма, его основные направления и этапы развития. особенности методологии. Социально-психологический подход Т. Веблена, его проекты реформирования капитализма. «Теория праздного класса». Социально-правовая концепция Дж. Коммонса. Эмпирико-статистический институционализм У. Митчелла и формирование конъюнктуроведения. Распространение институционализма. Институциональное направление и социологическая школа. Неоинституционализм. Экономические теории прав собственности. Методология теорий прав собственности. Синтез идей К. Маркса и методологического инструментария неоклассического и других направлений. Анализ дифференциации отношений собственности посредством «пучка правомочий» и спецификации собственности. Трактовка соотношения экономической и правовой систем. Исследования содержания и структуры трансакционных издержек. «Теорема Коуза» и ее следствия. Новые подходы к пониманию экономической природы фирмы. Теория «экономической организации» О. Уильямсона. Клиометрика.	П Д ПБ


		Семинар 1. Возникновение институционализма, его основные направления и этапы развития. особенности методологии. 2. Социально-психологический подход Т. Веблена, его проекты реформирования капитализма. «Теория праздного класса». 3. Социально-правовая концепция Дж. Коммонса и эмпирико-статистический институционализм У. Митчелла и формирование конъюнктуроведения 4. Неоинституционализм. Экономические теории прав собственности. 5.Теория фирмы Коуза и теория «экономической организации» О. Уильямсона.	Э, ПБ, И
		РАЗДЕЛ IV. ТЕОРИИ ТРАНСФОРМАЦИИ ИНДУСТРИАЛЬНОЙ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ СИСТЕМЫ. Тема 14. Социалистическая альтернатива в экономической мысли. Лекция Эволюция представлений об экономическом строе социализма в течение XIX века. Различные направления социалистических учений. Дискуссии об экономической возможности и целесообразности перехода к социализму. Идейная борьба вокруг теоретического наследия К. Маркса. Воззрения Э. Бернштейна, Р. Гильфердинга, К. Каутского, Г.В. Плеханова, Р. Люксембург. Исторические условия и причины возникновения ленинизма. Эволюция взглядов В.И. Ленина на экономическую систему социализма. Экономическая концепция нэпа. Теория и практика первых вариантов «смешанной экономики», их отражение в работах Н.И. Бухарина, Ф.Э. Дзержинского, Н.А. Вознесенского. Альтернативные направления в экономической мысли 20-30х годов. Работы В.А. Чаянова, Н.Д. Кондратьева, Л.Н. Юровского, Л.В. Кантровича. Особенности развития экономической теории в Советском Союзе. Причины усиления догматизма и апологетики в работах советских экономистов. Проблемы теории хозяйственного механизма. Дискуссии о товарности социалистического хозяйства.	М П Д
		Семинар 1. Эволюция представлений об экономическом строе социализма в течение XIX в. Альтернативных идеи построения социализма. Теория Э. Бернштейна,Р. Гильфердинга, К. Каутского, Г.В. Плеханова, Р. Люксембург. 2. Исторические условия и причины возникновения ленинизма. Эволюция взглядов Ленина на построение социализма. Экономическая концепция НЭПа. 3. Содержание теории и практики первых вариантов развития экономики России и их отражение в работах Н.И. Бухарина, Ф.Э. Дзержинского, Н.А. Вознесенского.	Э, ПБ, И
		Тема 15. Западные теории трансформации капитализма. Лекция Распространение идей о возможности и необходимости перехода к новому типу социальной организации. Й. Шумпетер об исторических перспективах капитализма и социализма, об объективных предпосылках социализации. Теория трансформации «традиционного» капитализма — в «народный». Концепции диффузии собственности, революции управляющих, революции в доходах, их дискуссионные аспекты. Модель корпоративно-коллективной собственности и «коллективного капитализма» Г. Минза и А. Берли. Концепции технологических факторов посткапиталистической эволюции. Теория «индустриального общества». У. Ростоу о «стадиях экономического роста». Идеи перехода к «новому» и «постиндустриальному обществу. Взгляды Дж. Гэлбрейта, Д. Белла, А.Т .Гоффлера. Трактовки информационной экономики и перспектив ее развития. Генезис теорий смешанной экономики. Взгляды В. Зомберта, С. Чейза, Дж.М. Кларка, Э. Хансена, Р. Солоу. Проблема трансформации капитализма в системе смешанной экономики. Идеи качественной модификации собственности, «планового капитализма», социального партнерства, общества (государства) «всеобщего благоденствия», «конвергенции» социально-экономических систем. Дж. Гэлбрейта о необходимости перехода к плановой экономике и «новому» (неидеологическому) социализму. Социал-демократические варианты теорий смешанной экономики и трансформации капитализма. Особенности формирования смешанной экономики в условиях перехода к рынку и их отражение в экономической теории.	М П Д
		Семинар 1. Проблема модификации собственности и концепции «народного капитализма». 2. Теоретические трактовки постиндустриальной эволюции общества. 3. Генезис теорий смешанной экономики. Проблема трансформации социально-экономических отношений в системе смешанной экономики.	Э, ПБ, И


		Тема 16. Проблемы теоретической характеристики административно-командной экономики и теории ее трансформации. Лекция Анализ причин возникновения и кризиса административно-командной экономики в экономической теории. Критика командной экономики в произведениях зарубежных экономистов. Работы А. Мизеса, Ф. Хайека, Я. Корнаи. Программы и практика хозяйственных реформ. Плюсы и минусы реформ 60-х-70-х годов. Проблема перехода от командной к рыночной экономике. Вариантность концепций социально-экономической трансформации. Теоретические модели переходной экономики. Необходимость возрождения научной политической экономии, возрастание ее в связи с задачами исследования развития отношений собственности и проблем перехода к рынку.	М П Д
		Семинар Занятие 1 1. Анализ причин возникновения и кризиса административно-командной экономики в экономической теории. 2. Критика командной экономики в произведениях зарубежных экономистов. Работы А. Мизеса, Ф. Хайека, Я. Корнаи . Занятие 2 3. Программы и практика хозяйственных реформ и ее отражение в дискуссиях 50-70-х годов. 4.Экономическая теория о проблемах перехода от командной к рыночной экономике.	Э,ПБ,И
		РОЛЕВАЯ ИГРА

Date: 2021-07-22; view: 389; Нарушение авторских прав